Ersitesi basimevi 1988 konya

6) KAZA VE KADER

1-Kelime Anlamları:

Kaza ve kader kelimelerinin anlamları üzerinde tam bir anlaşma yok­tuk

İbrahim el-Bâcurî, ⁵²² en az yedi anlam tesbit edip Kaza'nın yargılama, karar, verilen hüküm manalarına geldiğini bildiriyor.

İbn Hazm ise, semantik anlayışına bağlı kalarak Kadere, takdir, tah­min, tayin, ölçme anlamlarını verip görüşünü kuvvetlendirmek için Arap Dili'ne ve Kur'an'ın çeşitli âyetlerine başvuruyor. ⁵²³

S. Şerif Cureânî, ⁵²⁴ Kader'i mümkinlerin birer birer yokluktan varlığ^î geçişi olarak tanımlıyor. Bu da Kaza'ya uygun olarak gerçekleşir. Kaza ezeldeki hükümdür, bütün mevcudatın Levh-i Mahfuzda bulunuş halidir. Kader ise şartların var oluşundan sonra bunların birer birer meydana ge­lişidir.Kaza ve Kader'in aldıkları anlam, Eş'arî ve Mâtüridî'lere göre fark ⁵²⁵

­a)E ş ' a r î' y e Göre Kaza ve Kaderin Anlamları:

Kaza, yaratma, yazma, farz kılma, hüküm verme, bir şeyin oluşundan haber verme anlamınadır. ⁵²⁶

Eş'arî'ye göre Kaza, Allah'ın ezelî karar ve hükmü oluyor. O'nun yü­ce iradesine göre bütün varlıkları kuşatıyor. Allah'ın ilminde varlıkların durumları biliniyor. Bu ezelî hüküm, yani kaza varlığın akışı içinde ger­çekleşir.

Kader ise, her şeye ait özel karardır, hükümdür. Varlıkların birer bi­rer yokluktan varlığa gelmeleridir. Bu da ilm-i İlâhî'nin zaman içinde onların her birinin ölçü ve sınırını tesbit ederek onları teferruatıyla ortaya koymasıdır. ⁵²⁷

b) Mâtüridî'ye Göre Kaza ve Kaderin Anlamları :

Mâtüridî ve ona mensup olanlar. Kaza ve Kader kelimelerine Eş'arî ve mensuplarının verdiği manaların tersini veriyorlar.

Kaza, varlıkların Allah tarafından hikmet ve kemâlle meydana geti­rilişidir.

Kader; Allah'ın ezelî olarak yaratıkların zararlı, çirkin, iyi ve gü2el niteliklerini bildiği ve tesbit ettiği ezelî takdir, hüküm ve tahdittir ⁵²⁸

Sadeddin Teftazânî, Kaza ve kader kelimelerinin taşıdığı anlamları Mâtüridîlere uygun olarak Kur'an'dan Örnekler vererek açıklıyor. ⁵²⁹

2 -Kaza Ve Kader Anlayışları

İlk Kaderiyeciler, Ma'bed el-Cuhenî (öl. 80/699) ve Gaylan ed-Dımışkî [öl. 99 veya 101/717 veya 719) dır. Ma'bed kader konusunda ilk konuşan­dır. Ondan bu fikri Gaylan almıştır. ⁵³⁰

a) Mu'tezile'de Kaza ve Kader Anlayışı:

Mu'tezile, Allah'ın kaderini inkâr ediyor, ayrıca insanda kudret oldu­ğunu ileri sürüp yaptıklarının faili ve sorumlusu olduğunu söylüyor. ⁵³¹

Mu'tezile, Allah'ın ancak iyiyi dilediğini, kötüyü irade etmediğini ile­ri sürüyor. Çünkü kötüyü dilemek bizzat kötülüktür. Allah'tan böyle bir şeyin sâdır olması düşünülemez. O halde Allah'ın iradesi zâtiyla kaim olmayıp hadistir. ⁵³²

Mu'tezile bu konuda daha ileri giderek birtakım deliller ortaya ko­yuyor :

1. Allah kâfire, imana sahip olmasını emrediyor; oysa emir iradenin aynasıdır. Allah ancak dilediğini emreder. O halde Allah'ın kâfirin küfrü­nü dilemediği sonucunu çıkarmak gerekir,

2. İtaat fiilin ilâhî irade ile uyumudur. Eğer Allair kâfirin küfrünü isitiyorsa, kâfir küfrüyle Allah'a itaat ediyor demek gerekir. Bu ise akla ay­kırı ve saçmadır, küfrü gerektirir.

3. Allah'ın Kazasına, hükmüne yani fiilin önceden takdir edilişine rı­za göstermek zorunludur, vaciptir. Eğer küfür bu kaza ile vazedilmişse, o zaman küfre rıza göstermenin vacip olduğunu söylemek gerekir. Hal­buki bu tarz bir rıza veya kabul, bizzat küfür olur. ⁵³³

Kaza; haber verme, bildirme; Kader, beyan anlamlarına gelir. Fakal kaza ve kader hiç bir zaman yaratma anlamına gelmez. Bu taktirde insa­nın kusur ve arzularına göre meydana gelen fiillerinin ve onların sorum­luluğunun Allah'a isnad edilmesi gerekir ki, bu kabul edilmez. ⁵³⁴

Mu'tezile'nin bu konudaki açık endişesinin insanın fiillerinde irade ve kudret sahibi olduğu prensibine halel getirmemek olduğu kendini bel­li ediyor. ⁵³⁵

b) Eş'arî'de Kaza ve Kader Anlayışı:

Mu'tezilenin ileri sürdüğü delillere Eş'arî'nin verdiği cevaplar, onun meseleye bir başka açıdan baktığım gösteriyor.

Hakikatte Kaza ve Kader meselesinde Selefin fazla bir şey söyledi­ğine şahit olmuyoruz. Zira onlar Kur'an-ı Kerim'in açık manasına bakıp daha ileri gitmek istemiyorlar, hele bu mevzuya dalmayı hiç düşünmü­yorlar, bundan kaçınıyorlardı. Kur'an ne diyorsa onunla yetinmeyi kendi­lerine meslek ediniyorlardı. Onlar için önemli olan, neden, niçin, nasıl sorularına cevap aramadan Allah ve Rasûlünden gelen haberlere inan­maktı. ⁵³⁶

Ebu'l-Hasen el-Eş'arî, Allah'ın kâfiri bırakışır», hızlânı insanda isyan etme gücünü yaratması olarak vasıflandırıyor. İsyanın yaratılışı olarak küfrü de Kazanın doğrudan bir hedefi kabul ediyor. Ona göre Allah hem şerrin, hem de hayrın yaratıcısıdır. İman Allah'ın bir nimetidir, lütfudur. Bu nimeti veren Allah'tan bunu verip vermemesi istenemez. Allah bunu fazlından vermektedir. Kâfirlere imanla emretmektedir. Onlara iman gü­cü vermediğinde ise onları bırakmaktadır. Bu şekilde onları kendi halle­rine terketmekte ama bununla birlikte onları imandan mahrum etmemek­tedir. Küfürde kalışları zorunlu olmayıp dilediklerinde her zaman iman edebilirler. ⁵³⁷

Emir ile irade ayrı şeylerdir. İmamu'l-Haremeyn el-Cuveynî, bu konuya geniş yer ayırarak emir ile iradenin ayrı şeyler olduğunu belirti­yor. ⁵³⁸

Mu'teziİe'nin, Allah'ın Hz. İbrahim'in oğlunun kurban edilmesi konu­sunda sadece kurbana hazırlık dilediğini belirtmelerine karşılık ⁵³⁹ Eş'arî'-ler, bu iddiayı reddedip söz konusu olanın Hz. İbrahim'in aldığı oğlunu kurban etme emrinin yerine getirilmesi idî görüşünü ileri sürüyorlar. Böy­lece Mu'tezile'nin emir ile iradenin aynı olduğu şeklindeki birinci iddiası cevaplanmış oluyor.

İkinci Mu'tezile iddiası, taatin irade ile olan alakası idi. Buna karşı ileri sürülen delil şudur: İtaat, irade ile ilgili değildir. İtaatin alâkası emir iledir. Allah kâfirin küfrünü irade eder, diler. Onun küfrü Allah'ın iradesi dışında değildir. Ama bununla birlikte ona iman etmesini emreder. Bu ko­nuda Ebu Leheb'in durumu örnek gösterilir. O iman etmek istemediği hal­de ona iman etmesi emredilmiştir.

Açıklanmak istenen, fiilin iradeden ayrı oluşudur. İrade ile muradın aynı olmayışlarıdır. Murad edilir, fakat gerçekleşmez, fiil haline gelmez. Küfür konusunda kâfir imana sahip olmak istemediği için Allah ona küf­rü yaratmaktadır.

Mu'tezile'nin üçüncü iddiası; "Allah'ın Kazasına rıza göstermek va­ciptir. Eğer küfür bu kaza ile vazedilmişse, küfre rıza göstermenin vâcib olacağını söylemek gerekir, oysa böyle bir rıza küfürdür" şeklindedir. ⁵⁴⁰

Eş'arî'nin cevabı şöyledir. Küfür ve isyan, Allah tarafından hükme­dilmiş ve takdir edilmiş olarak kabul edilmelidir ve gerçekte böyledir. Bu açıdan onlara rıza göstermek gerekir. Bu Allah'ın onları kendisinde yarattığı fail ile kesbin alâkası yönünden değildir. Zira kesbin zâtı veya aslî bir etkisi yoktur, o sadece fiilin faile isnadını sağlar.

Eş'arî, kısaca Kaza ve Kaderi kabul edip, buna rıza gösterilmesini İstiyor. ⁵⁴¹