Ersitesi basimevi 1988 konya

5-FİİLLERİN VASIFLANIŞI:

Fiillerin vasıflanışı veya nitelenişine ayırdığımız bu kısımda insanın fiillerini yapı olarak söz konusu edeceğiz. Burada daha cok fiillerin gü­zelliği - çirkinliği, adalet ve zulüm meselesi, fiillerin teklifle olan münâse beti, lütuf, hidayet ve dalâlet meselelerine temas edeceğiz. Bunların fiilin nitelik kazanışıyla olan ilgisini, insanın bu noktada almış olduğu vaziye­ti inceleyeceğiz. ³⁸⁹

a) Fiillerin Güzelliği-Çirkinliği:

Kelâm dilinde huşun - kubuh meselesi olarak yer alan bu konuda bi2. daha çok fiillerin ahlâkî değer kazanışını, onların insana nasıl sıfat oldu ğunu, güzel ve çirkin olmanın kriterinin ne olduğunu ele alacağız.

Şüphesiz Allah, bir çok âyette bu konuya değinmiştir. "Gerçekter iman edip güzel amel işleyenlere gelince, şüphesiz biz böyle kişilerin mü­kâfatını zayi etmeyiz." ³⁹⁰ "Herkesin işlediği amellere göre dereceleri var­dır. Ta ki, kendilerine haksızlık edilmeyerek bütün amellerinin karşılığı onlara ödensin." ³⁹¹ "Kim sâlih amel işlerse (sevabı) kendine, kim de kötü­lük ederse (cezası) yine kendinedir." ³⁹²

Kur'an'da bu konuya temas eden âyetler bu mealdedir. Fakat insa­nın fiillerinin nitelik kazanması, kelâm ilmini, insanın hürriyet ve sorum­luluğu açısından ilgilendirmektedir. Esasında insanın fiillerinin çeşitli ka­tegorilere ayrılması, L. Gardet'nin deyişiyle, hukuk felsefesi olan Fıkıh Usûlüne aittir ³⁹³Gerçekte fiillerin güzelliği - çirkinliği meselesi Fıkıh Usû­lüne ait eserlerde yer almaktadır. ³⁹⁴

Kelâmın özellikle, ısrarla üzerinde durduğu bir ahlâk ilahiyatıdır, ilâ

hiyatın ahlâkî bir yapıya dönüşmesidir.

Fiillerin'nitelik kazanması meselesinde bazı Kur'an terimlerinin açık­lanmasında fayda vardır. Şöyle ki: Kur'an sık şık İslâm toplumunun iyili­ği emredip kötülüğü yasaklaması gerektiğinden söz eder. ³⁹⁵

Kur'an'a göre, iyi olan ma'ruf, kötü olan münkerdir. Bu ikisini ayırt eden Kur'an'dır. Ma'rufa uyanlar, Allah'ın ve insanların hakkına riayet e-denler olup, münkeri işleyenler ise Allah'ın ve insanların haklarına karşı

gelenlerdir.

Ma'ruf ve münkerin yerini tutan iki ayrı terim, hayir ve serdir. Hayır ma'ruftur, şer münkerdir. Kur'an buna şu âyette işaret etmektedir: "içi­nizden insanları hayra çağıran, iyiliği emredecek, kötülükten alıkoyacak bir topluluk bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir," ³⁹⁶

Kelâmın kullandığı iki terimde de Mu'tezile'nin kullandığı hasen - ka­bin (güzel ve çirkin) ile yine bunların yerine kullanılan ve daha çok ahlâkî anlam ifade eden sâlih ve fâsid kelimelerini zikretmek yerinde olur. Bun­lardan ilk ikisi, hasen ve kabih, Ehl-i Sünnet kelâmının Mu'tezileden dev-, ralıp kendilerinden vaz geçemediği terimler olmuştur. Sâlih ve fâsid ise Kur'anî ifadesiyle iyi ve fena amellere alem olmuştur. ³⁹⁷

Genel olarak kelâmın dünya görüşünde bu terimlerin kazandığı öne­mi şöyle belirtmekte yarar vardır. Bu kavramlara verilen değer, onların ahlâkî, kişisel ve toplumsal kurallara uyup uymadığı noktasındadır. Bu kavramlar, toplum düzeninin kuruluşunda, sağlıklı işleyişinde önemli rol­lere sahiptir. Bu önemden dolayı bu kavramlara verilen anlam ve bu ma­nadan çıkan hayat görüşü etrafında şiddetli münakaşaların cereyan et­tiğine şahit oluyoruz. ³⁹⁸

b) Güzel ve Çirkinin Tanımı:

Seyyid Şerif Curcânî, hasen'i "dünyada övgüyle, âhirette sevapla il­gili olan şey" diye tarif ediyor. ³⁹⁹ Kabih ise dünyada kötülüğü, âhirette ce­zayı ilgilendiren şeydir. ⁴⁰⁰

Hasen'in eş anlamlısı olan "hayr", Aristo'ya göre, insanın fiillerinin amacıdır.' ⁴⁰¹ Hayır ve şer kavramlarının ahlâk ilmi açısından aldığı değer bizim işlemekte olduğumuz konudan daha başkadır. Hayır, şer ve saadet kav­ramlarının ölçüsünün ne olacağı sorusu ahlâk bilginlerini uzun uzun meşgul etmiş ve halen de meşgul etmektedir. Bu konuda derli toplu bilgi veren Ahmed Emin, ahlâkın ölçüsü hususunda çeşitli mezheplerin görüşlerini ortaya koymaktadır. ⁴⁰² Bunlardan bizi özellikle ilgilendiren Mu'tezi-le'nin anlayışıdır ⁴⁰³

c) M u ' t e z i I e ve Fiillerde Güzellik Çirkinlik:

Kâdi Abdulcabbâr, "Allah'ın ancak güzeli işlediğini" Muğnî'de be­yan etmektedir. ⁴⁰⁴ Ona göre güç sahibi kimseden meydana gelen fiil iki kısımdır:

1. Varlığı üzerine ziyade sıfatı olmayan fiil. Bu fiil iyi ve götü,jjüzel ve çirkin olarak nitelenmez. Uyuyan kimsenin fiili gibi.

2. Varlığı üzerine ziyade sıfatı olan nitelik sahibi fiil. Bu fiil, kendisi­nin kötülemeye ve övmeğe lâyık olması bakımından ikiye ayrılır. ⁴⁰⁵

Fiil, failden meydana geldiğinden ya yergiye, zemme ya da övgüye, medhe lâyıktır. Bu, failin fiil karşısında karşılaşabileceği ilk durumdur.

İkinci durum ise, failin yaptığı işten dolayı ne övgüye ne de yergiye du­çar olmamasıdır. ⁴⁰⁶

Burada önemli olan, çirkinin kötülemeyi hak edişi, güzelin de böyle bir nitelemeden uzak oluşudur. Bu iki vasıflama hali, fiil üzerine ziyade sıfattandır. Böyle bir niteleme olmadığında fiil, güzellik-çirkinlik yönün­den bir olur. ⁴⁰⁷ Fail yaptığı işin zemme lâyık olmadığını bilerek yaptığın­da bu iş, hasen, iyi olarak nitelenir. Başkasına yardım etmek buna örnek olarak gösterilir. Zira bu işin faili, zorunlu olarak zemmi hak etmiş değil­dir. ⁴⁰⁸ Bu fail, medhe lâyık bir iş yapmıştır. O halde fiili nitelemede ölçü, akıl olmaktadır. Şeriatın yaptığı, bizim akılla bildiğimizi ortaya koymak­tır. Biz akıi yoluyla güzel ve çirkin olanı biliriz, semi' onu meydana çıka­rır. İnsan namazda büyük bir yarar olduğunu aklıyla idrak eder. Aynı şe­kilde zinanın da kötülüğe götürdüğü ve onun çirkin olduğu aklen bilinir. Bunun için Mu'tezile "Semi1, şeriat, bir şeyin güzel ve çirkin olduğunu icabettirmez, gerektirmez. O sadece akıl gibi delâlet yoluyla fiilin halini açıklar. Allah'ın emri ile başkasının emri arasında ayırım yapar." demiş­tir. ⁴⁰⁹

Buna göre insanın işlediği fiiller, bizzat kendi öz varlıklarından mı iyi ve fenadırlar, yoksa onları güzel ve çirkin yapan şeriat mıdır konusunda Mu'tezile'nin anlayışı aklî olmaktadır. O halde aklî bir iyi olduğu gibi aklî bir fena da mevcuttur. Bir fiilin iyi ve kötü olduğunu ayirdetmek aklın va­zifesidir. Bir fiil, ilâhı vahiy gelmeden önce de iyi ve fenadır. Fiilin iyi ve­ya fena oluşu, başka bir deyişle güzel veya çirkinliği kendindendir, iç ya­pısı gereğidir.

, Muhammed Abduh (v. 1905) insan aklının zararlı olanla yararlı olanı ayırdettiğini, ihtiyarî fiillerin kendi yapılarında İyilik ve çirkinliğin bulun­duğunu kabul etmektedir." ⁴¹⁰ Ona göre his ve akıl, amellerden güzel ve çir­kin olanı temyiz etme yeteneğine sahiptir. İnsanın amellerinde mutlak o-larak huşun ve kubuh olmadığını iddia eden kimse, bizzat aklın gücünü tanımayıp, akla değer vermeyendir. ⁴¹¹ Fiilin zâtı itibariyle iyi olması onun emredilmesini gerektirir. Çünkü ö bu haliyle dünyevî veya uhrevî bir ya­rar sağlar. Bu tarz bîr anlayışla emir olan iyidir, yasak olan fenadır ⁴¹²

Böyle bir sonuçla M. Abduh'u, aşağıda açıklayacağımız gibi, Ehl-i Sünnet anlayışı ile Mu'tezile'ninki arasında bir uzlaşma yapmaya çalışır görmekteyiz. ⁴¹³

d) M â t ü r id î lik ve Fiillerde Güzellik Çirkinlik:

Mâtüridî okulunda gene! anlayış, fiillerin aklen iyi ve fena oluşları­nın idrak edileceği merkezindedir. ⁴¹⁴

Akıl ilmin ve bilgisizliğin, kemâl, olgunluk ve eksiklik anlamında, gü­zel ve çirkin olduğunu idrak eder. Akıl, adaletin güzelliğini, zulmün çirkin­liğini de kavrar. Bir amaca göre; fiilin iyi ve kötü olduğu yine aklın kav­radığı güzellik ve çirkinliklerdendir. Zeyd'in ölümü, dostlarına göre acı ve kötü ise düşmanlarına göre iyidir ve güzeldir. ⁴¹⁵

Mâtüridîlere hâkim olan fiillerin aklen iyi ve kötü oluşlarının ligi anlayışı, İmam Fahruddin er-Râzî'yi etkilemiş görülmektedir. Bu, ke­mâl ve noksanlrk, fiilin sevap ve cezayı gerektirişi, övgüye ve yergiye lâ­yık oluşu biçimindedir. ⁴¹⁶

İmam Ebû Hâmid el-Gazzalî de bu görüşü başka tarzda ifade etmek­tedir. ⁴¹⁷

Fiillerde huşun ve kubuh kavramına üç anlam verilir:

1. Sıfat yönünden tam olan güzel, eksik olan çirkindir.

2. Amaca uygun olan iyi, uygun olmayan kötüdür. ⁴¹⁸

3. Dünyada övmeyle ilgili olup âhirette sevabı gerektiren güzel, bu­na karşılık dünyada kötülenen ve âhirette cezayı gerektiren çirkin diye ad­lanır.

e) E ş ' a r îl i k ve Fiillerde Güzellik -Çirkinlik:

Fiillerin güzellik ve çirkinliğinin akıl yoluyla değil, şeriat yoluyla bili­rliği konusunda Eş'arî okulunu uyum halinde görüyoruz.

Fiillerin iyiliği ve kötülüğü, Allah öyle bildirdiği içindir. Aslında fiiller eşittirler. Şeyin kendi nefsinde huşun ve kubuh yoktur. Bir fiil işleyenin övülmesini ve mükâfatlanmasını, kötülenmesini ve cezalandırılmasını fi­ilin, şeyin kendisinde aramamalıdır. Öğülmek, mükâfatlandırılmak, yeril­mek ve cezalandırılmak gibi sonuçlar, kanun koyan Allah'ın emir ve yasağıyla ortaya çıkar. ⁴¹⁹

Kısaca fiil ve eşyanın yapısı iyilik ve kötülük gibi niteliklerin yatağı olamaz. Fiilin hasen ye kabih oluşunu tayin eden, Allah'ın o fiil hakkın­daki bildirdiğidir. Fiil ancak bu tarzda güzel ve çirkin olur. ⁴²⁰