Ersitesi basimevi 1988 konya

5-HİDAYET VE DALALET

Fiillerin insana malolup vasıflanışında, Kelâmı ifadeyle hidayet ve dalalet konularının önemi inkâr edilemez. Bu mesele aracılığıyla da ilâh! olanla insanî olanın incelemesi yapılmış, her ikisinin bu konuda katkıla­rının ne olduğu ortaya konmak istenmiştir. Biz hidayet ve dalalet konu­sunu fiillerin nitelik kazanıp insana sıfat oluşunda veya bir başka deyiş­le insanın fiillerinin dünyevî açıdan değerlendirilişinde son merhale ola­rak kabul ediyoruz. Bundan sonra fiillerin öteki dünyada değerlenişi ge­lir ki bu ayrı bir konudur.

Hidayet gerçekte dalaletin karşıtıdır. Doğru yolu bulma, açıklama anlammadır. ⁴⁸⁹ Dalalet ise hidayet ve irşadın zıddı olup yoldan sapma an­lamını taşır. ⁴⁹⁰

Hidayet istenilene ulaşma kılavuzu, yolu olurken, dalalet matluba ulaşmayı kaybetme, istenilene ulaşmayan yoldur, ⁴⁹¹

Terim olarak hidayetin iki anlamı vardır:

1-Hz. Peygamberin çağrısıdır, davetidir. O Allah'tan aldığı mesa­jı insanlara ulaştırıp onları doğru yola davet eden, doğru ile yanlışı insan­lara öğretendir,

2 -İnsanda iman ve itaatin yaratılması anlamındadır. Buna da "Al­lah dilediğini doğru yola sevk eder" ⁴⁹²mealindeki ayet işaret eder, ⁴⁹³

îbn-i Hazm ve İmamu'l-Haremeyn bu İki anlam üzerinde durmakta­dırlar. Bunlardan önce Ebu'l-Hasen el-Eş'arî aynı konuyu uzunca işle­miştir. ⁴⁹⁴

Biz takip etmekte olduğumuz metodumuzu uygulayarak adı geçen konuda önce Mu'tezile'nin görüşünü tesbit edeceğiz. ⁴⁹⁵

1-Mu'tezile'de Hidayet ve Dalalet Anlayışı:

Mu'tezile'ye göre hidayet Allah'ın doğru yolu beyan etmesidir. Dala­let ise insanın sapık olarak isimlenmesi veya kulun dalaleti yaratması ha­linde sapıklık hükmüyle hüküm giymesidir. ⁴⁹⁶

Allah kâfirlere hidayet etmiştir ama onlar hidayete ermemişlerdir. On­lara itaate güç vermekle yararlandırmıştır. Onlar ise yarar sağlamamışlar­dır, onları ıslah ettiği halde onlar düzelmemişlerdir.

Mu'tezile'nin büyük bir kısmı yukarıdaki görüşü ileri sürerken bir bö-' Iümü de şu anlayışa meyletmiştir:

Allah'ın herhangi bir yönden kâfirlere hidayet ettiğini söyleyemeyiz. Allah onlara sadece beyan edip yol göstermiştir. Çünkü onun beyan ve çağrısı, kabul eden kimse için hidayettir. Nitekim kabul etmeyen bir yana iblisin çağrısı, kabul eden kişi için dalalettir. ⁴⁹⁷

Allah kâfirlere hidayet etseydi, onlar hidayeti bulurlardı. Allah onları hidayete güçlü kılmakla hidayet edebilir. Bu da hidayete kudret diye ad­landırılır. Mü'minlere Allah'ın hidayeti ise onları hidayete ermişler diye isimlendirmesi ve bununla onlar için hüküm vermesidir. ⁴⁹⁸.

Öte yandan el-Cubbaî şöyle demektedir:

Allah isim ve hüküm vermekle hidayet etti diyemeyiz. Fakat şunu de­riz: Allah bütün yaratığa yo! göstermek ve beyan etmekle hidayet etti.

İbrahim en-Nazzam, mü'minlerin itaat ve imanlarını hidayet olarak adlandırmanın caiz olacağını ve bunun Allah'ın hidayeti olduğu görüşünü benimsemiştir. ⁴⁹⁹

Dalalete gelince, o insanların şaşkın ve sapıklar olarak İsim alıp hü­küm giymelerinden ibarettir. Dalalet lütfü terk etmektir. Allah'ın dalaleti kâfirleri helak etmesidir. Küfre güçlü olmaktır, dini terk etmektir. Eş'arî, Mu'tezile'nin Allah'ın kullarından herhangi birisini dinde dalalete sevk et­tiğini söylemekten çekinmediğini kaydediyor. Çünkü böyle bir görüş onla­rın temel insan telakkilerine karşıdır.1

Mu'tezile bu konuda da asıl anlayışından taviz vermeyerek yaratıcı insan ilkesinden hareketle hidayeti Allah'ın doğru yolu göstermesi, insanı öylece isimlemesi, dalaleti de aynı şekilde insanın dalaletile adlanması ve insan için sapıklık hükmünün verilmesi biçiminde anlıyor. ⁵⁰⁰

2 -Ehl-i Sünnet'de Hidayet -Dalalet Anlayışı:

Hidayet Allah'ın insanda doğru yolu bulma fiilini yaratmasıdır. Dalale­te düşme de aynı biçimde onun kulda yaratılmasıdır. Bunun için Allah: "Doğrusu sen her sevdiğine hidayet veremezsin, fakat Allah dilediği kim-ssye hidayet verir" ⁵⁰¹ Burada söz konusu olan Allah'ın insanda yarattığı hi­dayettir. Yine aynı konuda Allah: "Doğrusu Allah dilediğini şaşırtır, diledi­ğine hidayet verir" ⁵⁰² buyurmaktadır. Şu halde hidayet ve dalalet Allah'ın katındandır.

Mu'tezile'nin dediği gibi hidayet sadeee yol gösterme anlamına ol­saydı yukarıda sözü edildiği gibi hidayeti Allah ve Rasulune ait olmak ü-zere ikiye bölmeğe ihtiyaç olmazdı.

Dalalet için de benzer şeyleri söylemek mümkündür. Dalalet insanın isimlenmesi olsaydı bu, kulun isteğine bağlı olup Allah'ın iradesine bağlı olmazdı. Çünkü bu insanın amaç ve seçimine göredir. Gerçekte ise dala­leti yaratan Allah'tır, isteğine gö^e onu seçip alan insandır. ⁵⁰³

Dalalet fiili, dalaleti isteme gibi meseleler irade problemiyle ilgilidir. Hayır, şer, yarar, zarar, cinsinden insanın bütün fiillerini dileyen Allah'­tır, ⁵⁰⁴

Dalalette bırakmak Allah'a izafe edilir. Ama bu, insanda, isteğine gö­re dalaletin yaratılması şeklindedir. ⁵⁰⁵ Çünkü gerçek anlamda tek yaratıcı Allah'tır." ⁵⁰⁶

Hidayet, sebeb olma ve davet yoluyla Hz, Peygamber (S) izafe edilir. Nitekim Allah: "Gerçekten sen, doğru bir yola çağırıyorsun" ⁵⁰⁷ buyurmakta­dır. Burada kast edilen açıklama ve çağırmadır, yaratma anlamında bir hidayet söz konusu değildir.

Öte yandan hidayet, hidayete sebeb oluşu ile Kur'an'a da nisbet edilir. "Gerçekten bu Kur'an insanları en doğru yola iletir." ⁵⁰⁸ Burada Kuran hidayetin sebebi olmaktadır.

Dalaletin yukarıdaki biçimde şeytana izafe edilmesi, sebeb olması ve çağırması dolayısıyladır. Kur'an'da '"Onları gerçekten sapıtacağım ve ken­dilerini uzun emellere düşürüp oimayacak kuruntularla aldatacağım,"" ⁵⁰⁹

şeklinde bundan söz edilmesi, şeytanın dalaleti yaratması anlamında an­laşılmamalıdır. Putların dalalete sebeb olmaları da yine sözü edilen bi­çimde olmaktadır.

0 halde bir fiil Allah'a ve başkasına bir tek yönden izafe edilmez. Fi­ilin Aliah'a izafe edilmesi yaratma, insana izafesi ise seçme yönündend ir. ⁵¹⁰

Hidayet ve dalaleti kelime anlamı yönünden alıp ve yaşanan hayata bakarak bu konuya ait görüşünü ortaya koyan Mu'tezile'nin delilinin özel­likle "Semud kavmine gelince; "Biz onlara doğru yolu gösterdik de oniar körlüğü hidayete tercih ettiler"⁵¹¹ âyeti ile yıkıldığını Aliyyu'l-Kari söylü­yor. ⁵¹² Sözü edilen âyete Eş'arî, el-İbane'de hidayet ve dalalet konusunu işlerken temas etmektedir. ⁵¹³ Ona göre, bu âyete iki yönden bakılır:

1-Semud Kavmi ikiye ayrılmıştır. Kâfirler ve mü'minler. Allah mü'-minleri Hz. Salih (S) ile kurtaracağını haber verdi: "Salih'i ve onunla bir­likte iman edenleri kurtardık."⁵¹⁴ âyeti buna işarettir. Burada Allah'ın hida­yet ettiği kimseler kâfirlerden başka olan mü'minlerdir. Çün'kü Allah Kur'an'da kâfirlere hidayet etmeyeceğini beyan etmiştir. Kur'an'da çeliş­ki yoktur, onun bir kısmı bir kısmını tasdik eder. Bir yerde kâfirlere hida­yet etmeyeceğini haber verip sonra başka bir yerde hidayet ettiğini bil-dirse bu Semûdun mü'minlerini kasteder, kâfirleri içine almaz.

2 -Allah Semûd'dan iman edipde imanlarından dönen bir grubu kasdetmiştir. Onlara hidayet vermiştir. Ama onlar hidayetten sonra küf­rü imana tercih etmişlerdir. Bunlar hidayetleri esnasında tabii ki mu'min idiler. ⁵¹⁵

Ebu'l-Kasen e!-Eş'ari'nin hidayet ve dalalet meselesine yaklaşımı

jî, et-Temhid, s. 317.

Allah'ın bu iki haii insanda yaratması şeklinde olmaktadır. Kur'an-ı Ke­rim hidayete giden yolu gösteren bir kılavuzdur. Kur'an'in Allah'ın kendi­si için hidayet olduğunu haber verdiği kimseye körlük aracı olması caiz olmadığı gibi kendisinde körlük olan bir kimseye de hidayet olması caiz değildir ⁵¹⁶

Öte yandan Allah'ın mü'minleri imana çağrısı hidayet olup, iblis'in kâfirleri dalalete daveti dalalettir.

Allah'ın bütün insanları hidayete götürdüğü doğru değildir. Çünkü Kur'an'da "Allah bununla bir çoğunu şaşırtır yine onunla bir çoğunu hi­dayete eriştirir." ⁵¹⁷ buyurulmuştur.

"Allah zalimleri şaşırtır"⁵¹⁸âyetinde kastedilenin onların şaşırmışlar olarak isimlenmesi ve haklarında dalaletle hüküm verilmesi olmadığı cı­cıktır. Arapçada "Falan falanı şaşırttı" demek "Onu şaşkın olarak" ad­landırdı demek değildir. Arabça yönünden bu doğru olmadığı gibi adı ge­çen âyette Allah'ın zalimleri şaşırtması onlara isim takmak ve hakların­da şaşkın olmakla birlikte hüküm vermek biçiminde değildir. ⁵¹⁹

Ebu'l-Hasen el-Eş'ari Mu'tezile'nin hidayet ve dalaleti insanın gücü dahilinde gören tezini el-İbane'de Kur'an'dan aldığı delillerle reddedi­yor ⁵²⁰O'na göre hidayet ve dalalet Allah'ın katındandır, bunu dilediği şe­kilde kullanır. ⁵²¹