Ersitesi basimevi 1988 konya

4-KESB

Kesb, fayda sağlamaya ve zararı defetmeye müteveccih fiildir. Al­lah'ın fiili kesb olarak nitelenmez. Çünkü o, menfaat sağlamak ve zararı defetmekten uzaktır. ³⁷²

Kesbin lügat manası, toplamaktır. Rizik aramak, istemek rnanajpr na da gelir. Kur'an'da üç türlü kesb vardır:

1. Kesb, kalbin akdi ve azmidir.

"Allah sizi yeminlerinîzdeki yanılmadan dolayı sorumlu tutmaz. Fakat si zi, kalplerinizin irtikabettiği yeminlerle sorumlu tutar." ³⁷³ Bu âyetteki kal bin akit yapması, kalbin kesbidir.

2. Kesb, ticarette mal kazanmaktır.

"Ey iman edenler, kazandıklarınızın ve sîzin için yerden çıkardıklarımızı ı helâl ve iyisinden Allah yolunda harcayın." ³⁷⁴ Bu âyette kesb, kazanç aı lamındadır.

3. Kesb, sa'y ve ameldir.

"Allah bir kimseye ancak gücü yettiği kadar teklif eder. Herkesin kazar dığı hayrın sevabı kendine, yaptığı fenalığın zararı da yine onadır.' ³⁷⁵

"Kendi yaptığınızın cezass olan zabı tadın." ³⁷⁶ Bu âyetlerde söz konusu olan ameldir. ³⁷⁷

Yukarıdaki âyetlerde görüldüğü gibi kesb, Kur'anî bir kelimedir. ?,

Kesbi ıstılahı manada ilk kullanan tbu Hanife olmuştur. ³⁷⁸ Louis Gar-det, M. VVatt'dan naklen, kesb deyimini ilk kullananın Gaylân ed-Dımeşkî ve Mürciîler olduğunu belirterek, amacın da zorunlu bilgi ile sonradan elde edilen bilgi arasında ayırım yapmak olduğunu bildiriyor. ³⁷⁹

a) M u'tezile Ve Kesb:

Mu'tezile kesbi kabul etmemiş, insanın fiillerinin Allah'a nisbet edil­mesi noktasından hareketle reddetmiştir. Çünkü Mu'tezile'ye göre tasar­ruflarımız bize muhtaç, meydana gelmesi bize bağlıdır. ³⁸⁰

b)İbn Hazm ve Kesb:

Kur'an'nın açık anlamına bağlı olan İbn Hazm (v. 457/1064), "yarat­mayı insana, kesbi Allah'a isnad edemeyiz, çünkü Kur'an metni böyle bir şey yapmıyor." diyor. ³⁸¹

c) M â t ü r i d i ler v e K e s b ;

Mâtüridî mektebinde kesb insan için bir sıfattır. İnsanın irade ve kud­retine bağlıdır. İnsandan yaratmanın vukuu imkânsızdır. İnsandan sâdır olan fiil iki türlüdür:

1, İnsanın iradesi ve kudreti olmadan Allah'ın yarattığı fiil. Titreme hareketi gibi.

2. İnsanın irade ve kudretiyle Allah'ın icadettiği fiil ki, bu ihtiyarî fi­ildir. Bu ikisi arasındaki farkı insan zorunlu olarak bilir ve bu fiillerden ikincisi insan için kesb olur. ³⁸² Bu sonuncu fiil kesb kelimesiyle ifade edi­lir. Nasıl ki elem ile lezzet arasındaki fark kesin olarak bellidir ve bu iki­si için ayrı kelimeler kullanılır. Kesb kelimesi de ihtiyarî fiillere âlem ol­muştur. Gerçekte her iki fiil, hareket olma yönünden birdir. Ancak ara­larında ayırım yapma gayesiyle ihtiyarî fiillere kesb denmektedir.

İnsanın fiili yaratma değil, kesb olarak adlanır, Allah'ın fiili ise kesb değil, halk, yaratma diye isimlenir, Mâtüridîlere göre fiil ismi bunların her ikisi için de geçerlidir. ³⁸³ Bir İşin iki güç sahibi arasında mümkün olması caizdir. Fiil, yaratma yönünden Allah için, kesb yönünden insan için mak-dur olur. Yaratma ile kesb arasındaki fark, yaratmanın araçsız, kesbin ise âlet, araç ile meydana gelmesidir. Kâdir'in tek oluşunun caiz olduğu şey yaratmadır. <3üç sahibinin tek olmasının caiz olmadığı şey İse kesb-dir. Kesb insana, yaratma Allah'a aittir.

Bu izah tarzına göre fiil, Allah ile insan arasında ortak olmuyor mu, şeklindeki bir soruya verilen cevap şudur: İ'ki kişi arasındaki ortaklığın tarifi, iki kişiden her birinin ortaklıkta payının bulunmasıdır. Bu, iki kişi arasında ortak olan bir köleye iki kişiden her birinin kölenin yarısına sa­hip olması gibidir. Bunlardan birinin sahip olduğuna diğeri sahip olamaz. Köle, her hangi bir şekilde ortaklardan birine ait olursa o zaman bu iki kişi arasında müşterek olmaz. Bu, keleyi bir başkasına kiraladığı zaman, kölenin köleliği sahibine, fakat ondan faydalanmanın kiralayana ait ol­ması gibidir. Bu taktirde köle ikisi arasında müşterektir, denmez.

Bu misâlden anlaşılacağı gibi, köle satma yönünden sahibinin mü W küdür, yaratma yönünden ise yaradanın mülküdür. ³⁸⁴ Köle Allah ile kul ara­sında müşterektir, denemeyeceği gibi, fiil için de aynı şey söylenir. Fiil, yaratma yönünden Allah'ın, fayda sağlayıp zararı defetme yönünden de insanındır. İnsan irade ve kudretini kullanarak Allah tarafından yaratılan^ fiili kendisine kesb yapmaktadır.

Fahreddin er-Râzî, Kur'an-ı Kerim'den on sınıf altında, ihtiyarî fiille^ rin insana ait olduğu konusunda deliller getirdikten sonra, Mâtüridîlerin görüşüne katılıyor ve kesbi fiilin itaat ve masiyet oluşuna bağlıyor. Bu anlayışı da Bâkıllânî'nin, "fiilin aslı Allah'ın yaratmasıyla olup vasıflanı-şı insandandır" şeklindeki görüşünden alıyor ve meseleyi Allah'ın ilmine bağlayarak sonuçlandırıyor. Allah, ilmi ezelisiyle olacak ve olmayacak; her şeyi bilir. Kesb olarak insanın fiilleri de bu her şeyi kuşatan ilâhî il4 min dışında değildir. ³⁸⁵

d) Eş'arî ve Kesb:

:

Ebu'l-Hasan el-Eş'arî'nin kelâmında kesb önemli yer işgal eder. Bu-| nunla birlikte onun kesb anlayışı tam açık değildir. Bundan dolayı son-! raki Eş'arîler arasında bu konuda ayrı görüşlere sahip kelâmaıları gör­mek mümkün oluyor. Eş'arî'nin bu husustaki görüşü özetle şöyledir: ;

Fiilin gerçek yaratıcısı Allah olduğuna ve hâsıl olan işe bir halik tje-i rektiğine göre; bir işi bir iktisab eden, üzerine alan icabeder. Fiil kesb haline gelince o fiilin hakiki müktesibi Allah olur şeklindeki bir itiraza Eş'arî'nin cevabı şudur: Kesb gerçekten onu yapana delalet eder, amri onu yapanın hakikaten onun müktesibi olması gerekmez. Çünkü tnükteH sib, bir şeyi kazanan, iktisab edip üzerine alandır. Kesb, müktesibde meyil

dana gelen bir kudretle vaki olur. Allah'ın muhdes bir kudretle kesbe müktesib olması caiz olmaz. O, bununla birlikte, kesbin fiil olarak gerçek failidir. ³⁸⁶

Bu anlayışa ilaveten Eş'arî, "küfrü iktisab etti" nin manasının, muh­des bir kudretle küfretti; "imanı iktisab etti" nin de, muhdes bir kudretle! iman etti, olduğunu belirtmekte, bu işleri gerçekte yapan Allah'tır, de­mektedir.

İktisab hareketi insanda meydana gelen zorunlu hareket gibidir. Al­lah zorunlu hareketi yarattığı gibi, iktisabı da yaratır. İnsanın görevi sa­dece iktisab etmektir.

Bu iki hareketten birisi kesb olursa, diğerinin de kesb olması gerek­tiği görüşünü ileri sürenlere hak verilemez. İnsan felç, titreme gibi zorun­lu hareketi istek dışı olarak yapar. Oysa zorunlu hareketin dışındaki ha­reketler böyle olmayıp isteğe bağlıdır. İnsan; yürümesi, gelmesi ve git­mesi ile zorunlu hareket arasındaki farkı bilir. Dolayısıyla bu hareketler­den birindeki kudret kesb haline gelir. Çünkü kesbin hakikati, bir şeyin müktesib için yaratılmış kudretle meydana gelmiş olmasıdır. Şu halde in­sandaki hareketlerden biri zorunlu, diğeri de kesbidir. Ama gerçekte her! iki hareket de Allah tarafından yaratılır. ³⁸⁷

Kesbin meydana gelmesi insandaki istita'aya bağlıdır, Allah bir kim-j sede güç yaratmazsa, o insanın iktisapta bulunması mümkün değildir, İstita'a olmadığından iş yapmak imkânsızdır ³⁸⁸