Ersitesi basimevi 1988 konya

3-FİİLLLERİN YARATILMASI:

İrade, kudret ve istita'a kavramlarına verilen anlamları tesbit ettik­ten sonra fiilin meydana gelişine geçebiliriz. ³⁵⁵

a) Mu'tezile ve Fiillerin Yarat il ması:

Mu'tezile nazarında âlem, zaman içinde sonradan, başlangıcı bulu­nan bir yaratma ile Allah tarafından doğrudan doğruya yaratılmıştır. Bu âlem içinde insan nasıl hareket edecektir? Fiillerini nasıl meydana getire­cektir? Mu'tezile için önemli ve temel konunun insanın serbest bir iradeye sahip oluşu olduğunu daha öhce^tesbit ve müşahede ettik. O iıa'de hür bir iradeye sahip olan insanın kendi fiilini kendisinin meydana getir­mesi veya yaratması gerekir. Bu nasıl olur? Bu, allah'ın insanda yarattı­ğı bir kudretle olur. İnsan, kendinde bulunan bu kudretle fiilini yaratır. Buna göre kulun fiilinin meydana gelişinde Allah'ın rolü doğrudan değil, aracı vasıtasıyladır. Bu aracı, Allah'ın insanda yarattığı kudret ve insanın da bunu iradesine uygun olarak kullanmasıdır. Başka bir deyişle Mu'tezi-le'ye göre insan güç sahibidir ve bu güçle fiillerini yaratmaya kadirdir ve fiillerini hür bir şekilde yaratır. ³⁵⁶

B)Cebriyye Ve Fiillerin Yaratılması:

Mu'tezile'nin karşısında yer alan Cebriyye, "insanın kudreti yoktur, dolayısıyla insan fiillerini yaratamaz" demekte, insanın fiillerinde mecbur olduğu görüşünü savunmaktadır. ³⁵⁷

c) Tasavvuf ve Fiillerin Yaratılması:

Cebriyye'nin ileri sürdüğü bu görüşe tasavvufun verdiği cevap şu­dur: Cebr, zorunluluk, ancak engellenen kişiler arasında olur. Bu, emre­denin «Yap» deyip, emrolunanın yapılması gerekli işi yapmaktan alıkonul­masıdır. Emredenin bu işe onu zorlamasıdır. Bu takdirde zorlamanın an­lamı, iş yapma gücünde olanın veya iş yapanın başka bir işi istediği hal­de, sevmediği işi yapmaya zorlanmasıdır. Başka bir ifade ile, zorlanan sevmediğini seçer, sevdiğini bırakır. Böyle bir kişi için zorlama olmasaydı, o terkettiği işi yapar, yaptığını da terkederdi. Bu, iman ve küfür konusun­da kendisini özellikle ortaya kor. Mü'min imanı seçmiş, kâfir ise küfrü seçmiştir. Mü'min imanı zıddına tercih etmiş, küfrü kötü görmüş, beğen­memiştir. Mü'minin imana olan seçme, beğenme ve dileğini yaratan Al­lah'tır. Aynı şekilde küfre olan beğenmeme, çirkin görme ve nefretini de yaratan yine Allah'tır.

Mü'minin yaptıklarının karşıtı olan fiilleri kâfir de hür iradesiyle seç­miştir. O, imanın zıddı olan küfrü seçmiş, onu tercih etmiştir. Onun için de Allah bunu yaratmıştır. Bunların hepsini yaratan Allah'tır. ³⁵⁸ İnsana seç­me hürriyetini tanıyan mutasavvıf, yaratmayı Allah'a bırakmaktadır. İn­san yaratmayla, yaratıcılıkla vasıflanamaz. ³⁵⁹

d) Selef ve Fiillerin Yaratılması:

Selefin temsilcisi olarak görüşünü aldığımız İmam Buharî (v. 256/869), insanların fiillerinin yaratılmasına ayırdığı risalesinde fiillerin ve onları işleyenin Allah tarafından yaratıldığını beyan etmektedir. ³⁶⁰ İnsanların bütürif fiilleri, hareketleri, sesleri, iktisablan ve yazıları yaratılmıştır. Şu halde*^ selef için kesin olan durum, insanın fiillerinin Allah tarafından yaratılma* sidir. Bunu, onun temsilcilerinden olan İmam Buharî teyid etmektedir. ³⁶¹

e) H a n ef î I e r ve Fiillerin Y a r a tılm as i :

İnsan; fiilleri, ikrarı ve bilgisiyle mahluktur. Fiilleri, kendi isteğiyle, meydana gelen yaptığı işlerdir. Zaten iş, bir amaca bağlı olarak meyda* na gelen fiildir. Bu, organların ve kalbin marifet ve tasdik gibi fiillerini içil ne alır.

Bütün bu fiilleri yokluktan varlığa çıkaran Allah'tır. Bununla birlikti insanın yaptığı işler, insana nisbet edilir. Çünkü insan isteyerek bu fiille| rin sahibi olur. İnsan gücünü sarfetmek suretiyle bu fiiller hasıl olur. Fa1*] kat insan asla bu fiilleri yapmaya mecbur değildir. İradesini kullanarak bu fiillerin meydana gelmesini sağlar. ³⁶²

İnsan, kendi özünden zorunlu ve isteğe bağlı fiillerini tanır. Zorunlu fiiller istek dışıdırlar. Bunların konumuzla ilgileri, isteğe bağlı, ihtiyarî fi­illeri açıklamada bize yardımcı olmaları dolayısıyladır. Burada ana me­sele, insanın iradî fiillerini nasıl bir kudretle oluşturduğudur.

Cebriyye'nin insanı "havada rüzgârın önündeki bir yaprak" gibi güç­süz ve iradesiz tanımlamasıyla, Mu'tezile'nin onu fiillerinin yaratıcısı ola­rak görüp insana sorumluluk yüklemeye çalışması karşısında Ebu Hani-fe'yi takiben Matüridîler meseleye, ruhî, psikolojik bir yaklaşımla varıp İnsana irade bahşetmektedirler. Hanefîlere göre insana verilen bu cüz'î irade onu ihtiyarî fiillerinde hür hale getirmektedir. Çünkü insanın fiilleri­nin aslı Allah'ın kudretiyle ve O'nun yaratmasıyladır. Fakat aynı fiillerin taat ve masiyet olarak nitelenmesi insanın gücüyle olmaktadır. Bu nok­tada Eş'arîlerden Kadi Ebu Bekir el-Bâkıllânî ile Hanefî-Mâtüridî okulu mensupları arasında görüş birliği olduğunu müşahede etmekteyiz. ³⁶³

f) E ş ' a r î ve Fiillerin Yaratılması:

Fiillerin yaratılmasında tek güç sahibi ve yaratıcı Allah'tır. ³⁶⁴ Eş'arî, Ki-tabu'l-Luma'da, "Sizi ve işlediklerinizi yaratan Allah'tır."" âyetini acık anlamında anlamış, adaletsizlik! ve küfür fiilini yaratmanın, yaratıcının zâlim ve kâfir olduğu manasına gelmeyeceğini belirtmiştir. ³⁶⁵ Ona göre,

felsefenin illetinin, Mu'tezilenin kudret sahibi insanının yaratmada rolü yoktur. Felsefe, mümkün varlıkların bir sudur sonucu Allah'tan çıktığını kendisine konu edinmiştir. ³⁶⁶ İlk varlık ve onun zarurî irade sonucu sudu-ruyla varlıkları yaratması burada söz konusu olamaz. Mu'tezilenin insan­daki kudreti de her hangi bir etkinliğe sahip değildir. Bu iki görüş Allah'­ın âdetini açıklamaktan başka bir işe yaramaz.

Allah her zaman için bizim alıştığımız âdetini, âlemde yürürlükte o-lan düzeni bozabilir veya değiştirebilir. Bunlar her an Allah'ın yaratma-sıyla meydana gelen olaylardır. Allah her an yaratır. ³⁶⁷ Bu, Muhammed Abduh'un (vf. 1905) deyimiyle "Sünen-i İlâhiyye"dir.

İnsanın fiillerinin Allah tarafından yaratıldığına delil; insanın arzusu­na rağmen fiillerin bu isteğe karşı meydana gelişleridir. İnsanın işleri her zaman onun istediği gibi cereyan etmez. İmanın yorucu ve zor olmama­sını isteyen mü'mine, iman daima güçlük gösterir. O halde fiilleri yaratan insan değil, Allah'tır ³⁶⁸

Ebu İshak İsferâinî (v. 418/1027), insanın fiillerinin iki kudretin eseri olduğunu söylemiştir. Burada iki kudretten maksat, Allah'ın ve insanın kudretleridir. Bu iki kudretten biri fiilin aslına, diğeri sıfat oluşuna tesir etmektedir. ³⁶⁹

İmamu'l-Haremeyn el-Cuveynî, Allah kul için irade ve kudret yarat­maktadır ve insan bu irade ve kudretle fiillerini meydana getirmektedir, demiştir. ³⁷⁰ Fahruddin er-Râzî ve Seyyid Şerif el-Cürcânî, el-Cuveynî'ye is-nad edilen bu görüşün, felsefecilerin de görüşü olduğunu belirtmekte­dirler. Oysa el-Cuveynî, Kitabu'l-İrşâd'da "Fiillerin Yaratılması" bölümün­de insanın muhdes kudretle fiillerini meydana getirdiğini ve asla yaratıcı olmadığını beyan etmektedir. ³⁷¹