Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

2.2.1. MONOSAXARİDLƏRİN FİZİKİ VƏ KİMYƏVİ XASSƏLƏRİ 
Monosaxaridlər 
–
rəngsiz, kristalşəkilli, bərk maddələrdir; suda yaxşı həll 
olur; üzvi həlledicidə isə ya çətinliklə həll olur, ya da həll olmurlar. Bütün 
monosaxaridlər 
–
şirin dadlı maddələrdir. Lakin onların şirinliyi bir-birindən 
fərqlənir. Əgər saxarozanın şirinliyini 100% hesab etsək, onunla müqayisədə 
fruktozanın şirinliyi 17,3%, qlükozanın, ksilozanın və laktozanın şirinliyi isə 
müvafiq surətdə 74%, 40% və 16% olar. Şirin dadlı maddələr olduğuna görə, 
monosaxaridləri və disaxaridləri ş ə k ə r l ə r adlandırırlar. Lakin üzvi 
maddələrin şəkərlər qrupuna daxil edilməsi yalnız 
onların şirin dadları ilə deyil, həm də karbohidratlar 
qrupuna aid olması ilə əlaqədardır. Məsələn, kim-
yəvi strukturuna görə karbohidratlardan fərqlənən 
saxarinin şirinliyi saxarozaya nisbətən 500 dəfə 
artıqdır. Halbuki bu üzvi maddə şəkər hesab edilmir.
Monosaxaridlərin suda məhlulları neytral reaksiyalı olur.
M o n o s a x a r i d l ə r i n k i m y ə v i x a s s ə l ə r i. Monosaxaridlər 
qələvilərin, turşuların, oksidləşdirici və reduksiyaedici maddələrin təsiri altında 
müxtəlif xarakterli dəyişikliklərə uğrayırlar. Əksər hallarda monosaxaridlər bir 
növ kimyəvi maddə ilə cürbəcür reaksiyalar verir. Bu, bir tərəfdən mono-
saxaridlərin molekul strukturunda müxtəlif kimyəvi radikallar olması ilə, digər 
tərəfdən isə su məhlullarında monosaxaridlərin müxtəlif formalara çevrilə 
bilməsi ilə əlaqədardır. 
Monosaxaridləri zəif qələvi məhlulları [Ca(OH)
2
; Ba(OH)
2
və s.] ilə qarış-
dırıb, uzun müddət otaq temperaturunda saxladıqda onların molekullarında 
olan anomer hissə ilə və həmin hissənin qonşuluğunda yerləşən karbon atom-
ları ilə birləşmiş kimyəvi qruplar arasında yerdəyişmə reaksiyası baş verir, di-
gər karbon atomları isə dəyişikliyə uğramır. Yəni bu zaman e p i m e r l ə ş m ə 
reaksiyası baş verir. Bu reaksiya heksozalar üçün xüsusilə səciyyəvidir.
Epimerləşmə prosesinin ilk mərhələsində heksozaların geniş yayılmış 3 
növü (qlükoza, fruktoza və mannoza) üçün ümumi olan e n o l f o r m a
əmələ gəlir. Bundan sonra dönər kimyəvi reaksiyalar sayəsində heksozaların 
digər epimer formaları əmələ gəlir. D-qlükoza məhluluna əhəng suyu əlavə 
edib, otaq temperaturu şəraitində saxladıqda 5 gündən sonra həmin məhlulda 
63,5% d-qlükoza, 34% d-fruktoza və 2,5% d-mannoza aşkar edilir.

---

36 
Heksozaların enol forması 
Aldozaları duru qələvi məhlulları ilə birlikdə qaynatdıqda və ya onları qatı 
qələvi məhlulları ilə qarışdırdıqda molekuldaxili dəyişikliklər, fraqmentasiya 
və polikondensasiya reaksiyaları baş verir, nəticədə müxtəlif kimyəvi birləş-
mələr, o cümlədən süd turşusu, formiat turşusu və qummin maddələri əmələ 
gəlir. Bu zaman məhlul şəkərin qatılığından asılı olaraq, sarı rəngdən tünd 
qəhvəyi rəngə qədər müxtəlif rəng çalarları əldə edir. Sidikdə şəkəri təyin 
etmək məqsədilə istifadə edilən 
Althauzen sınağı
bu reaksiyaya əsaslanır.
Monosaxaridlər q e y r i - ü z v i turşuların zəif məhlullarının təsirinə 
qarşı davamlı olur, lakin qatı turşu məhlulları ilə birlikdə qızdırıldıqda dehidra
-
tasiyaya uğrayır, reaksiya nəticəsində tsiklik aldehidlər (furfurallar) əmələ 
gəlir; pentozaların dehidratasiyasının məhsulu furfurol, heksozaların eyni 
reaksiyasının məhsulu isə oksimetilfurfurol adlanır. 
Furfurallar fenol törəmələri (

-naftol, rezorsin, anilin, difenilamin və s.) ilə 
reaksiyaya girərək, rəngli maddələr əmələ gətirirlər; məsələn, furfurol məh-
luluna anilin əlavə edildikdə, 5-hidroksimetilfurfurol isə rezorsinlə qarışdırıl-

---

37 
dıqda məhlul qırmızı rəngə boyanır. Birinci reaksiyadan pentozaların vəsfi 
analizində istifadə edilir. Ketoheksozalar dehidratasiya reaksiyasına aldohek-
sozalara nisbətən sürətlə girir və reaksiya mühitinə rezorsin əlavə edildikdə 
nisbətən tez müddətdə rəngdəyişmə müşahidə edilir; fruktozanı təyin etmək 
üçün istifadə edilən Selivanov sınağı ketoheksozaların dehidratasiya reaksiya-
sının sürətli olmasına əsaslanır. 
Monosaxaridlərin iştirakı ilə gedən reaksiyaların bir qrupu onların 
karbonil
radikallarının
xassələri ilə əlaqədardır. Məlumdur ki, kristal halında olan pre-
paratların və məhlulların tərkibində monosaxaridlərin sərbəst karbonil qrupuna 
malik olan (düzxətli) tautomer forması cüzi miqdarda olur. Lakin tautomer-
ləşmə prosesinin dönərliyi sayəsində aldoza strukturlu monosaxaridlər aldehid-
lərə, ketozalar isə ketonlara xas olan bütün reaksiyalara girə bilirlər. Məsələn, 
aldehidlərin bütün nümayəndələri kimi, qlükoza da gümüş-nitratla və Felinq 
mayesi ilə reaksiyaya girir. Bu reaksiyalar qızdırılma şəraitində baş verir. Hər 
iki reaksiyada qlükoza molekulunda olan aldehid qrupu oksidləşərək, karboksil 
qrupuna (
−
COOH) çevrilir və nəticədə qlükon turşusu əmələ gəlir. Birinci 
reaksiya sınaq şüşəsində aparıldıqda ayrılan gümüş şüşənin dibinə çökərək, 
nazik güzgü təbəqəsi əmələ gətirir (gümüş-güzgü reaksiyası). İkinci reaksiyada 
istifadə edilən Felinq reaktivi mis-2-hidroksidin s e q n e t duzu ilə qarışıq 
məhluludur. Bu reaktivlə aparılan reaksiya zamanı mis-2-hidroksid qlükozanı 
oksidləşdirir, özü isə reduksiyaya uğrayıb, mis-1-hidroksidə (CuOH) çevrilir. 
Bu birləşmə isə asanlıqla mis-1-oksidə (Cu
2
O) və suya parçalanır; nəticədə 
maye sarı və ya narıncı rəngə boyanır və sınaq şüşəsinin divarına kərpici rəngli 
mis-1-oksid çökür. Felinq reaktivi ilə qlükozanın rəngdəyişmə ilə müşayiət 
edilən reaksiyasından sidikdə şəkəri aşkar etmək məqsədilə istifadə edilir. Bu 
məqsədlə Felinq reaktivinin əvəzinə Nilander reaktivindən də (bismut-nitrat 
–
2 q, seqnet duzu 
–
4 q, natrium-hidroksid 
–
10 q, distillə edilmiş su 
–
100 ml) 
istifadə etmək olar. Bu reaktiv aldozalarla birlikdə qızdırıldıqda qara rəngli 
çöküntü alınır.
Monosaxaridlərin oksidləşmə reaksiyalarının nəticəsi oksidləşdirici amilin 
qüvvəsindən asılıdır. Aldoheksozaların oksidləşməsindən əmələ gələn məhsul
-
ların bioloji əhəmiyyəti böyük olduğuna görə, aşağıda onlar haqqında məlumat 
veririk. 
Aldozaları t u r ş m ü h i t d ə oksidləşdirdikdə əmələ gələn şəkər 
turşularını 3 qrupa bölmək olar: aldon, aldar və alduron turşuları (sxem 2.2.). 
Aldozalar zəif oksidləşdiricilərin və ya spesifik fermentlərin təsiri altında 
oksidləşdikdə aldon turşuları əmələ gəlir. Bu şəraitdə qlükoza qlükon turşusuna, 
mannoza mannan turşusuna çevrilir. 2.2.-ci sxemdən göründüyü kimi, aldon 
turşuları aldozaların aldehid qruplarının oksidləşməsinin məhsullarıdır. Bunlar-
dan qlükon turşusu orqanizmdə karbohidratların pentozafosfat yolu ilə oksidləş-
məsi prosesinin aralıq mərhələlərində fosfat efiri şəklində əmələ gəlir. Qlükon 
turşusunun kalsium duzundan tibbdə dərman maddəsi kimi istifadə edilir.
Aldozalara güclü oksidləşdiricilərlə (məsələn, nitrat turşusu ilə) təsir edil-
dikdə onların molekullarının uc hissələrində yerləşən aldehid və birli spirt
qrupları oksidləşir, əmələ gələn dikarbon turşularına ümumi şəkildə 
aldar 
turşuları
deyilir. Belə oksidləşmə reaksiyası zamanı d-qlükozadan d-qlükar 

---

38