Əl-Mizan Təfsiri Allame Məhəmməd

(Al/götürü İmran / 54) "Onlar bir tələ qurdular. Allah da bir tələ qurdu. Allah, tələ quranların ən yaxşısıdır." "Tələ quranlar" deyimiylə İsrailoğulları nəzərdə tutulur. Bunu: "İsa, onlardan inkarı hissiyyatın tərəfindən..." ifadəsindən

qəbul edirik. Daha əvvəl: "Ancaq o, fasiqlərdən başqasını

sapdırmaz." (Bəqərə, 26) ayəsini təfsir edərkən, "tələ qurma" hərəkəti

74 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

nin uca Allaha nisbət edildiyi vəziyyətlərdə hansı mənas(n)ı ifadə

etdiyini ifadə etmişdik.

(Al/götürü İmran / 55) "Hanı Allah, demişdi ki: "Ey İsa, doğrusu səni vəfat etdirəcəyəm."

Ayədə keçən və "müteveffike"nin məsdəri olan "et/ət-teveffi" sözü,

bir şeyi tam olaraq al/götürmək deməkdir. Ölüm mənasında istifadə edilməsi

də buradan gəlir. Çünki uca Allah, ölüm anında insanın

canını bədənindən tamamilə ayırar. Bir ayədə belə buyurulur:

"Elçilərimiz onun həyatına son verərlər." (Ən'am, 61) Yəni öldürərlər,

canını al/götürərlər. Bir başqa ayədə isə belə buyurulur: "Dedilər ki:

"Biz yerdə yox olub getdikdən sonra, həqiqətən bizmi yenidən

yaradılmış olacağıq?…" Da ki: "Sizə vəkil qılınan ölüm mələyi,

həyatınıza son verəcək." (Səcdə, 10-11) Başqa bir ayədə bu ifadələrə

yer verilir: "Allah, öləcəkləri zaman canlarını al/götürər; ölməyəni

də yuxusunda bir növ ölümə soxar. Beləcə, özü haqqında

ölüm qərarı verilmiş olanın ruhunu məbləğ, o birisisini isə yollayar."

(Zumər, 42)

Yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələrin son iki dənəsi üzərində dərinlikli

olaraq düşünüldüyündə "vəfat" sözünün Quranda "ölüm"

mənasında istifadə edilmədiyi, tam tərsinə al/götürmək və mühafizə etmək

mənasında istifadə edildiyi görüləcək. Digər bir ifadəylə: Vəfat sözü,

ölüm anındakı "al/götürmə" mənasında istifadə edilmişdir. Bununla da,

insan nəfsinin, canının ölümlə birlikdə boşa çıxmadığı, yox olmadığı

izah edilmək istənmişdir. Necə ki bilməzlər, ölümün yox meydana gəl,

pis görüş olduğunu sanarlar. Tam tərsinə uca Allah, insanın canını

yenidən bədənə geri dönənə qədər mühafizə edər. Necə ki

uca Allah bu mənanın nəzərdə tutulmadığı yerlərdə, "vəfat" yerinə

"ölüm" sözü istifadə edər. Məsələn belə buyurar: "Məhəmməd,

yalnız bir elçidir. Ondan əvvəl nə qədər elçilər gəlib keçmişdir. İndi

o ölsə ya da öldürülsə, siz topuqlarınız üzərində gerisən geriyə

mi dönəcəksiniz?" (Al/götürü İmran, 144) "Onlar üçün qərar verilməz ki

beləcə ölsünlər." (Fatır, 36)

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 75

Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə verilə bilər. Necə ki İsanın

ağızından, özüylə əlaqədar olaraq belə dediyi köçürülər: "Salam üzərimədir;

doğulduğum gün, öləcəyə(i)m gün və diri olaraq yenidən qaldırılacağa(ı)m

gün də." (Məryəm, 33) "And olsun, kitab əhlindən, ölmədən

əvvəl ona inanmayacaq kimsə yoxdur. Qiyamət günü, o da

onların əleyhinə şahid olacaq." (Nisa, 159) Bu baxımdan "vəfat"ın,

ölüm mənasını çox dəqiq bir şəkildə əhatə etmədiyi görülür.

Qaldı ki, Yəhudilərin iddialarına cavab vermə məqsədinə istiqamətli

olaraq yer verilən bu ayə də bunu dəstəklər xüsusiyyətdədir. "Və: "Biz,

Allahın elçisi Məryəm oğulu Məsih İsanı həqiqətən öldürdük."

demələri səbəbiylə də… Halbuki onu öldürmədilər və onu asmadılar.

Amma onlara onun bənzəri göstərildi. Həqiqətən onun haqqında

anlaşılmazlığa düşənlər, qəti bir şübhə içindədirlər. Onların

bir zənnə uyğun gəlməkdən başqa buna bağlı heç bir məlumatları yoxdur.

Onu qəti olaraq öldürmədilər. Xeyr; Allah onu özünə yüksəltdi.

Allah üstün və güclüdür, hökm və hikmət sahibidir. And olsun,

kitab əhlindən, ölümdən əvvəl ona inanmayacaq kimsə yoxdur.

Qiyamət günü, o da onların əleyhinə şahid olacaq." (Nisa, 157

159)

Yəhudilər, Hz. İsanı öldürdüklərini iddia edirdilər. Xristianlar

də, onların Hz. İsanı çarmıxa gərdiklərini, ancaq ölümündən

sonra, uca Allahın onu qəbirindən qaldırıb, göyə yüksəltdiyini sa-

nıyorlardı. Gördüyün kimi, ayələr Hz. İsanın öldürülməsini və çarmıxa

gərilməsi iddiasını yalanlayırlar. "And olsun, kitab əhlindən…"

deyə başlayan ayənin zahiri, onun Allah qatında diri olduğunu

və Əhli Kitab özünə inanmadıqca ölməyəcəyini göstərməkdədir.

Buna görə, onun "vəfat" etdirilməsi ilə, Yəhudilərin arasından

alınışı nəzərdə tutulur. Ancaq, ayənin buna bağlı kanıtsallığı dəqiq deyil.

Yalnız zahiri olaraq bu şəkildə şərh oluna bilər. Nisa surəsinin

son ayələrinin təfsirini edərkən, bu barədə lazımlı şərhlərdə

ol/tapılacağıq.

76 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

"Səni özümə yüksəldəcəyəm, səni inkar edənlərdən təmizləyəcəyəm."

Yüksəltmə, endirmənin əleyhdarıdır. Təmizlik də murdarlığın zidd ididir.

Daha əvvəl təmizliyin mənasıyla əlaqədar şərhlərdə ol/tapılmışdıq.

İfadənin axışı üçün "yüksəltmə" sözü, "elə" hərfi cerriyle

qeydlidir. Bu da bedensel yüksəlişdən çox mənəvi yüksəlişi ifadə

edər. Çünki uca Allahın, cisim və cismani varlıqların sahib olduğu

bir yerin içinə girmə, yer/yeyər örtmə, uzaq və ya yaxın olma kimi

cismani növdən bir məkanı yoxdur. Bu səbəbdən burada, ayənin sonunda

iştirak edən: "Sonra çevrilin mənə olacaq." növündən bir

ifadəylə qarşı-qarşıyayıq. Xüsusilə əgər "vəfat"dan məqsəd "al/götürmək"

olsa, bu vəziyyətdə "yüksəltmə" üçün etdiyimiz şərh

daha da diqqətə çarpanlaşar. Çünki belə olunca, məqsədin dərəcənin

yüksəldilməsi və Allaha yaxın olması açıqlıq qazanar. Eynilə uca

Allahın öz yolunda öldürülənlər haqqında buyurduğu kimi: "Onlar

Rəbləri qatında diridirlər." (Al/götürü İmran, 169) Bunun kimi İdris peyğəmbər

(ə.s) haqqında da belə buyurmuşdur: "Biz onu uca bir

məkana yüksəltmişdik." (Məryəm, 57)

Mövzuyla əlaqədar olaraq bəziləri belə deməkdədirlər: "Onun Allah'

a yüksəldilməsindən məqsəd, ruhən və bədənlə canlı olaraq göyə

yüksəldilməsidir. Necə ki Quran ayələrinin zahiri, maddi və cismani

göyün, Allaha yaxın olma mövqes(n)i olduğunu göstərər. Ora

bərəkətlərin endiyi yerdir. Mükerrem qılınmış mələklərin məskənidir."

İnşallah irəlidə "səma" sözünün mənasını irdələməyə fürsət

tapacağıq.

"Allah qatına yüksəlmə"dən sonra, yer verildiyi üçün "Səni inkar

edənlərdən təmizləyəcəyəm." deyimiylə də mənəvi təmizlik

nəzərdə tutulmuşdur, şəkli təmizlik deyil. Bu isə, onun kafirlərdən

uzaqlaşdırılması, onlara qarışmaqdan qorunması, küfr və inkar

xüsusiyyətli çirkef yığıncaqlara qatılmaqdan alıkonması deməkdir.

"Sənə uyanları qiyamət gününə qədər inkar edənlərin üstünə keçirəcəyəm."

Burada uca Allah Hz. İsaya təbii/tabe olanları, onun peygam

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 77

berliğini inkar edənlərdən üstün edəcəyini vəd edir. Ki bu vəziyyət

qiyamətə qədər sürəcək. Uca Allah, üstün qılınanları tanıtma

məzmununda onların, Hz. İsaya uyanlar olduqlarını ifadə edir

və digərlərininsə, onu inkar edənlər olduğunu ifadə edir. Bununla

birlikdə, bunların Musanın şəriətinə uyğun gələn İsrailoğulları və ya

Yəhudilər olduqlarından danışmır.

Bu qədəri var ki, uca Allahın Hz. İsanın əleyhdarlarını "küfr"lə

xarakterizə etməsi göstərir ki, "ona uyğun gəlmək"dən məqsəd haqq xüsusiyyətli uyğun gəlmədiyər.

Uca Allahın razı olduğu uyğun gəlmə yəni. Bu vəziyyətdə ona təbii/tabe

olanlar, İslamın ortaya çıxıb Hz. İsanın dinini neshetmesinden

əvvəl dümdüz yol üzrə olan ilk Xristianlardır. İslamın gəlişindən

sonra isə, Hz. İsanın gerçək tamaşaçıları yalnız Müsəlmanlardır.

Bu halda üstün etmədən məqsəd, dəlil və dayaq üstünlüyüdür,

iqtidar və suverenlik mənasındakı üstünlük deyil. Bu səbəbdən

cümlədən bu mənas(n)ı qəbul edirik: Xristianlardan və Müsəlmanlardan

sənə təbii/tabe olanların dəlilləri, qiyamət gününə qədər

səni inkar edən Yəhudilərin qarşı dəlillərindən üstün olacaq…

Bu, təfsir alimlərin yer verdikləri və səmimiliklə mənimsədikləri bir

şərhdir.

Ancaq mənim qənaətimə görə, nə ayənin ləfzi nə də mənas(n)ı bu

şərhə əlverişlidir. Çünki: "Səni vəfat etdirəcəyəm, səni özümə

yüksəldəcəyəm, səni inkar edənlərdən təmizləyəcəyə(i)m və sənə

uyanları qiyamətə qədər inkar edənləri üstünə keçirəcəyəm."

ifadəsi, gələcəkdən xəbər verməkdədir. Xitab edənin, həyata son

vermə, təmizləmə və üstün etmə olaraq danışdığı hadisələri gələcəkdə

reallaşdıracağı şeylər olduğunu vurğulamaqdadır. Ayrıca:

"Sənə uyanları" ifadəsindəki vəd, gözəl bir müjdədir. Belə bir şey

də ancaq gələcəkdə ola biləcək.

Bilindiyi kimi, Hz. İsaya təbii/tabe olanların dəlili, İsanın özünün

dəlilindən başqa bir şey deyil. Bunlara da uca Allah, Hz.

Məryəmə istiqamətli müjdənin daxilində işarə etmişdir. Heç

şübhəsiz bunlar, Hz. İsanın həyatda ol/tapıldığı və

yüksəldilməsindən əvvəlki və yüksəldilməsindən sonrakı dövrdə

78 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

və yüksəldilməsindən sonrakı dövrdə üstün dəlillər idi. Hətta bu

dəlillər/sübut edər, Hz. İsanın göyə yüksəldilməsindən əvvəl, kafirlərin bəhanələrini

ortadan qaldırma və hüsumətlərini qurma baxımından son

dərəcə təsirli və şübhələrini aradan qaldırma baxımından da son dərəcə

açıq idilər.

Bu halda, uca Allahın özünə təbii/tabe olanların dəlillərini irəlidə

inkar edənlərin dəlillərindən üstün edəcəyini vəd etməsi nə

mənanı verər? Sonra, bu üstünlüyü və qalibiyyəti "qiyamət gününə

qədər." ifadəsiylə kayıtlaması nəyi ifadə edər? Qaldı ki, bir dəlil,

üstünlüyü etibarilə, zaman və günlə qeydli qılınmasını qəbul

etməz. Üstəlik, bir dəlilin digər bir dəlilə üstünlüyü qiyamət günündə

də sürər. Necə ki Quranda iştirak edən qiyamət səhnələrində

əks etdirilən inkişafların məzmunundan bunu qəbul edirik.

Əgər naxış/desən ki: Bəlkə də dəlilin üstünlüyündən məqsəd, qəbul

görməsi baxımından üstünlük təmin etməsi, yəni insanların, Hz. İsaya

təbii/tabe olanların dəlillərini dinləmələri və ona uyğun gəlmələridir. Beləcə

daha çox adamı ətrafında yığmış, daha möhkəm bir dayaq tapmış

və daha güclü olmuş olar.

Mən də deyərəm ki: Bunun əsası, ya gerçək mənada ona təbii/tabe

olanların iqtidar və güc baxımından üstün olmalarıdır -ki, həqiqət və

praktik bunun tam tərsini göstərir- ya da axır zamanda, ona təbii/tabe

olanların üstün olacaqları nəzərdə tutulur -buna da ayənin ləfzi

əlverişli olmur- yaxud ona təbii/tabe olanların ədədi olaraq çoxalıb kafirlərə

üstünlük təmin edəcəkləri, yəni İsadan sonra haqq əhlinin batil

əhlindən çox olacağı nəzərdə tutulur -ki, bu da şahid olduğumuz həqiqətin

tam tərsinədir-. Çünki İsanın zamanından günümüzə qədər

keçən iyirmi əsrlik müddət içində batil əhli davamlı artır və ədədi

olaraq hər vaxt haqq əhlindən çox olmuşlar.

Qaldı ki, ayənin ləfzi də buna əlverişli deyil. Çünki ayədə sözü

edilən üstünlük, xüsusilə ilahi hirsin Yəhudilərə yönəldiyindən,

qəzəbin onları əhatə etdiyindən xəbər verildiyi bir mövqedə

olduğu üçün ya qəti dəlil baxımından, ya da suverenlik və güc bucaq

Al/götürü İmran Surəsi 1-6 ....... 79

sından ancaq üstünlük təmin etməklə uyğun gələr. Lakin ədədi çoxluq

baxımından üstünlük təmin etmənin ayənin axışıyla uyğun gəlmədiyi

ortadadır.

Burada deyilməsi lazım olan xüsus budur: Ayədən aydın olduğu

qədəriylə, burada iki qrup tanıdılır. Biri: "sənə uyanlar" deyə işə-

rədd edilən İsanın tamaşaçıları. Biri də "inkar edənlər". Hərəkət, olması və

meydana gəlişi ifadə edər. Xüsusiyyət isə sifətlə birlikdəliyi və ona bürünməyi

ifadə edər. Məsələn, təbii/tabelər və kafirlər sözləri bir xüsusiyyətdir.

Bir cəmiyyətin içində bir neçə fərd bəzi işlər etsələr, geri

qalanlar buna razı olsalar və geridən gələnlər bu barədə qabaqda

gedənləri izləsələr, bu vəziyyət fərdlərin etdiklərinin onlara nisbət

edilməsi üçün kifayətdir. Necə ki Quran bir çox yerdə Yəhudilərin

bütününə, peyğəmbərləri öldürmək, onlara əziyyət etmək, Allahın və

elçilərinin əmrlərinə uyğun gəlməkdən qaçınmaq və kitabın ayələrini

təhrif etmək kimi keçmiş qurşaqlarının işlədikləri kimi cinayətlər/günahlardan

ötəri ağır tənqidlər yönəldər, onları qınayar.

Bu vəziyyətdə "inkar edənlər" deyimiylə Yəhudilərin nəzərdə tutulmuş

olması, "sənə uyanlar" deyimiylə də Xristianların nəzərdə tutulmuş

olması mümkündür. Çünki Xristianların ilk qurşaqları

İsaya iman etmiş, ona təbii/tabe olmuşlar. Bu, Allah tərəfindən qəbul görən

bir iman və gerçək mənada bir uyğun gəlmək idi. Hərçənd uca Allah, İslam'

ın ortaya çıxışından sonra İsaya təbii/tabe olmalarından və ya İslamın

ortaya çıxışından əvvəl də teslis inancını mənimsəyənləri izləmələrindən

razı deyildi.

Bu halda, burada nəzərdə tutulan xüsus; ilk qurşaqları gerçək mənada

Hz. İsaya təbii/tabe olan Xristianların onu inkar edən və ona

qarşı intriqalar təşkil edən Yəhudilərin üstünə keçirilmələridir.

Buna işarə etməklə, ayə bu mesajı verməyi məqsəd qoyur: "İlahi qəzəb

Yəhudilərin üzərinə enmişdir. Hz. İsaya qurduqları tələ öz

başlarına keçmişdir. Yəhudi ümmətinin əzabı şiddətləndirilmişdir."

Bu izah etdiklərimiz, mövzunun başında vurğulamağa çalışdığımız kimi

təbii/tabe olmanın gerçək bir təbii/tabe meydana gəl olması vəziyyətiylə ziddiyyət təşkil etməz.

80 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c.

Sonrakı ayədə keçən: "İman edib, yaxşı əməllərdə ol/tapılanların

mükafatlarını (Allah) əskiksiz verəcək." ifadədəki üslub dəyişikliyi

də açıqlanan bu mənanı dəstəklər xüsusiyyətdədir. Çünki təbii/tabe

olanlardan məqsəd, əgər yalnız Xristianlardan və Müsəlmanlardan

qurtuluş və haqq əhli olan kəslər olsaydı, üslub dəyişdirilmədən

belə deyilməsi daha uyğun olardı: "Sənə uyanların mükafatlarını

əskiksiz verəcək." Necə ki bu, kimsəyə gizli deyil.

Məsələ ilə əlaqədar bir başqa görüş daha var. O da budur: "Uyanlar"-

dan məqsəd, Xristianlarla Müsəlmanların hamısıdır. Bu vəziyyətdə

ayə, Yəhudilərin, qiyamət gününə qədər Hz. İsaya uyğun gəlilməsi

lazım olduğuna inananların nəşr/təzyiqi altında alçaq bir həyat yaşayacaqlarını

xəbər vermiş olar. Bununla əlaqədar şərh isə, yuxarıda

edilən şərhin eynisidir. Əslində bu, üzərində düşünüldüyündə,

ayəyə bağlı ən yerində şərhdir.

"Sonra çevrilin mənə olacaq. İşdə o zaman ayrılığa düşdüyünüz