Гейд етмяк лазымдыр ки, биоэен елементлярин даща эениш йайылмасы тяснифатына эюря, бу елементляр 2 група бюлцнцр: 1) макроелементляр (мигдары 0,001%-дян артыг оланлар) вя 2) микроелементляр

Qlikoproteinlərin bioloji rolu.
Qlikoproteinlər zülalların ən geniş yayıl-
mış növləridir. Onlar heyvan, bitki və mikroorqanizmlərdə olduqca müxtəlif 
funksiyaları yerinə yetirirlər. Zülalla birləşmiş vəziyyətdə olan karbohidrat 
komponenti (hətta çox kiçik olsa da) zülal molekuluna yeni xassələr verir. 
Qlikoproteinlər ətraf mühit temperaturunun dəyişməsi zamanı öz fiziki-kim-
yəvi xassələrini adi zülallara nisbətən yaxşı mühafizə edirlər. Digər zülallardan 
fərqli olaraq, qlikoproteinlərin proteolitik fermentlərin (pepsin, tripsin və s.) 
təsirinə qarşı sabitliyi də yüksəkdir. Karbohidrat komponenti zülalların spesi-
fikliyini artırır. Bunun müəyyən maddələrin “tanınmasında” böyük əhəmiyyəti 
vardır. İmmun sistemin əsas humoral amillərinin 
–
immunqlobulinlərin orqa-
nizm üçün yad olan infeksion və qeyri-infeksion mənşəli amilləri (antigenləri) 
tanıması bu zülalların spesifikliyi ilə əlaqədardır (immunqlobulinlər 
–
qliko-
protein xassəli zülallardır). 
Qlikoproteinlər sintez edildikləri hüceyrələrdən asanlıqla hüceyrəarası 
mühitə keçə bilir. Buna görə, hüceyrəarası sahədə, bioloji mayelərdə və hücey-
rələrin səthində olan zülalların əksəriyyəti qlikoprotein strukturuna malikdir. 
1965-ci ildə E.H.Eylar o vaxta qədər məlum olan bütün qlikoproteinlərin hü-
ceyrədənkənar mühitdə (qanın, ağız suyunun, südün, həzm şirələrinin tər-
kibində və toxumaların ara maddəsində) olduğunu nəzərə alaraq, belə bir 
fərziyyə irəli sürmüşdü ki, karbohidrat komponenti zülal üçün hüceyrədaxili 
sahədən xaricə keçid vasitəsidir; zülal karbohidratla birləşdikdən sonra mütləq 
hüceyrələrdən kənara çıxmalıdır. Lakin sonralar hüceyrədaxili mühitdə 
–
hü-
ceyrə orqanoidlərinin membranlarında və sitoplazmatik membranlarda qliko-
proteinlərin aşkar edilməsi sayəsində bu fərziyyənin yanlış olduğu sübut 
edilmişdir. Qeyd edək ki, orqanizmin müxtəlif şirələrinin və qan serumunun 
tərkibində qlikoprotein qrupuna daxil olmayan zülallar da (albumin, 

-lak-
talbumin, ximotripsinogen və s.) vardır. Beləliklə, yuxarıda haqqında məlumat 
verilən fərziyyə özünü tam şəkildə doğrultmur, lakin qlikoprotein molekulunda 
olan karbohidrat komponentinin zülallara hüceyrə membranından keçmək 
imkanı yaratdığı şübhəsizdir. Bundan əlavə, karbohidrat komponenti qliko-
protein molekullarının sabitliyini də yüksəldir. Təcrübələr göstərmişdir ki, 
karbohidrat komponentində olan sial turşusu qalıqları qlikoprotein molekul-
larından ayrıldıqdan sonra zülal molekulları qanın tərkibində asanlıqla dəyişik-
liyə uğrayır və daha tez müddətdə parçalanır. Qlikoproteinlərin əsas bioloji 
funksiyaları aşağıdakılardır: 
1. K a t a l i t i k və h o r m o n a l f u n k s i y a. Bir sıra fermentlər 
(enterokinaza, xolinesteraza, RNT-aza və b.) və hormonlar (follikulstimulya-
siyaedici hormon, qonadotrop hormonlar, tiroqlobulin və s.) qlikoprotein 
strukturlu zülallardır. 
2. N ə q l e d i c i f u n k s i y a. Qan serumunda olan qlikoproteinlərin bir 
qrupu müxtəlif maddələri orqanizmin bir nahiyəsindən digərinə daşıyır. 
Məsələn, transferrin dəmirin, seruloplazmin misin, transkortin steroid hormon-
ların nəqledicisidir; mədə şirəsinin tərkibində olan qastromukoprotein (trans-
korin) B
12
vitamininin həzm sistemindən sorulmasına (yəni orqanizmin daxili 
mühitinə nəql edilməsinə) şərait yaradır. 
3. S t r u k t u r - m e x a n i k i f u n k s i y a. Bu funksiyanı əsasən 

---

180 
proteoqlikanlar yerinə yetirir. Onurğalı heyvanların və insanın birləşdirici 
toxumasının ara maddəsini təşkil edən proteoqlikanlar bu toxumaların struk-
turunun formalaşmasında mühüm rol oynayır. Bundan əlavə, dəridə, sümük-
lərdə, oynaq kisələrinin sinovial mayesində, gözün buynuz qişasında və şüşə-
yəbənzər cismində, vətərlərdə, bağlarda, ürək qapaqlarında və digər toxu-
malarda olan proteoqlikanların da bu toxumaların strukturunun təşkilində və 
mexaniki möhkəmliyinin təmin edilməsində böyük əhəmiyyəti vardır. Onlar 
həmin toxumalara elastiklik və möhkəmlik verirlər. 
Karbohidrat komponentləri hialuron turşusundan ibarət olan proteoqlikan-
ların məhlulları özlü (suvaşqan) olmalarına görə fərqlənir. Bu zülallar bakteri
-
yaların toxumalara daxil olmasının qarşısını alır. Tərkibinə hialuron turşusu və 
xondroitinsulfat A daxil olan proteoqlikanların məhlulları oynaq səthlərini 
sürtünmənin və mexaniki yükün zədələyici təsirindən mühafizə edir.
4. M ü ə y y ə n m a d d ə l ə r i “ t a n ı m a q ” və o n l a r a s p e s i f i k
t əs i r g ö s t ə r m ə k f u n k s i y a s ı (reseptor funksiyası). Hüceyrələrin 
səthi membranlarında olan reseptor sistemlərin əsasını qlikoprotein strukturlu 
zülallar təşkil edir. Onların hər bir növü özünə müvafiq gələn kimyəvi bir-
ləşməni (neyromediator, hormon və s.) spesifik surətdə tanımaq və həmin 
maddələrlə birləşmək xassəsinə malikdir. Hormonların hədəf-hüceyrələrlə 
spesifik surətdə birləşməsi bu hüceyrələrin səthində olan qlikoprotein tərkibli 
hormonal reseptorların xassələri ilə əlaqədardır. Məsələn, hepatositlərdə, 
limfositlərdə və piy toxumasının hüceyrələrində insulinlə birləşə bilən resep-
torlar olur. Qabaqcadan molekul zəncirinin uc hissələri dəyişikliyə uğradılmış 
hormonlar bu reseptorlarla birləşə bilmir və nəticədə belə hormonlar orqanizmə 
yeridildikdə hormonal dəyişiklik baş vermir. Antigen (yad) xassəli irimolekullu 
maddələri və hüceyrələri də orqanizmdə olan faqositlər (yad maddələri udmaq 
və zərərsizləşdirmək qabiliyyətinə malik olan hüceyrələr) immun sistemin 
hazırladığı spesifik mühafizə vasitələrinin 
–
immunqlobulinlərin (anticisim-
ciklər) köməyi sayəsində “tanıyır”. İmmunqlobulinlərin antigenləri spesifik 
surətdə tanımasında bu zülalların karbohidrat komponentlərinin böyük əhəmiy-
yəti vardır. İmmunqlobulinlərdən qeyri-spesifik təsir xassəsinə malik olmaları 
ilə fərqlənən mühafizəedici amillər arasında da qlikoproteinlərə təsadüf edilir. 
Lizosim və interferon bunlara misal ola bilər. Müxtəlif bioloji mayelərin (ağız 
suyu, göz yaşı, qan serumu və s.) tərkibində olan l i z o s i m polisaxaridlərin 
qlikozid və N-asetilmuramin rabitələrini hidroliz edən fermentdir. Bəzi 
mikroorqanizmlərin qılaflarında olan polisaxaridlər lizosimin təsiri nəticəsində 
parçalanır; bu isə mikroorqanizmin həyat fəaliyyətinin pozulmasına səbəb olur. 
İ n t e r f e r o n isə müxtəlif virusların nukleoproteinlərinin sintezini 
pozmaqla, onlara məhvedici təsir göstərir. 
Yuxarıda göstərilənlərdən başqa, qlikoproteinlərin bir sıra əlavə funksiya-
ları da vardır. Məsələn, fibrinogen, protrombin və qanın laxtalanmasında iştirak 
edən bəzi başqa zülallar qlikoproteinlərin nümayəndələridir.
Karbohidrat komponenti qlikoproteinləri yüksək və aşağı temperaturun 
təsirinə qarşı dözümlü edir. Antarktida sahillərinin yaxınlıqlarında həyat sürən 
balıqların qan serumunda antifriz xassəli qlikoproteinlər aşkar edilmişdir. Bu 
zülallar balıq orqanizmini donmadan mühafizə edir. İsti su bulaqlarında məs-

---

181 
kən salan mikroorqanizmlərin qılaflarında isə yüksək temperaturun təsirinə 
davamlı olan qlikoproteinlər vardır. Birləşdirici toxumada olan bəzi proteo-
qlikanlar özlərində böyük miqdarda su saxlamaq xassəsinə malikdir. Karbo-
hidrat komponenti xondriotinsulfatdan ibarət olan bu zülallar orqanizm üçün su 
deposu funksiyası daşıyır. Yumurta ağında olan 
avidin
zülalı da qlikoproteinlər 
qrupuna aiddir. Avidin biotinlə (H vitamini) kompleks birləşmə əmələ gəti-
rərək, onun bağırsaqlardan sorulmasının qarşısını alır. 
In vitro
təcrübələrdə avi-
dindən tərkibinə biotin daxil olan fermentlərin inhibitoru kimi istifadə edilir.