Madaniyatshunoslik

2.
 
О‘zbekistonda kutubxonashunoslik fanini tabaqalanishi va 
ixtisoslashuvi (1946-1974 yillar).
О‘zbekistonda kutubxonashunoslik fani taraqqiyotining ikkinchi bosqichi 
(1946-1974yillar), kutubxonashunoslik, muammolarining tobora kengayib borishi 
va ular bilan shug‘ullanuvchi mualliflar orasida maxalliy axoli vakillarining 
kо‘payishi bilan xarakterlanadi.
Kutubxonashunoslar tanlagan mavzular doirasida kutubxonachilik ishining 
umumiy masalalaridan tortib, aloxida kutubxonalar faoliyati, kutubxona 
tarmoklari, ular ishining ayrim yо‘nalishlari, jumladan kitobxonlarga xizmat 
kо‘rsatish, kutubxona fondlari muammolari, kutubxonalar ishini tashkil qilish, 
kutubxonalarning ilg‘or tajribalarini о‘rganish, umumlashtirish va targ‘ib qilish, 
boshqa kutubxonalar amaliyotiga joriy etish, shu maksadda tо‘plamlar nashr qilish, 
lug‘atlar, ma’lumotnomalar tuzish va nixoyat ilmiy-tadkikot ishlarini tayyorlash va 
ximoya kilish bu boskichiga xos xususiyatlardir. 
Bu ma’lum darajada kutubxonachilik – bibliografik fanlarining rivoj topa 

---

103 
boshlaganligidan, ayni vaktda uni asosiy rivojlantiruvchi kuchi – ilmiy, malakali 
kadrlarini yetkazib berayotganligidan dalolat beradi.
Bunga 1958 yilda Qо‘qon Pedagogika instituti tarkibida ochilgan 
kutubxonachilik fakulteti (1960 yildan Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat 
Pedagogika institutiga о‘tkazilgan) va uning asosi bо‘lgan «Kutubxonashunoslik 
va bibliografiya» kafedrasi tashkil topishi hamda ular tomonidan tayyorlangan oliy 
malakali kutubxonachi kadrlar katta xissa qо‘shdi. 
60-yillarda kutubxonashunoslik, bibliografiyashunoslik fanlarining rivoj 
topishi va tabakalanishi natijasida ularning har biri bо‘yicha maxsus fanlar turkumi 
paydo bо‘ldi. «Kutubxonashunoslik» va «Bibliografiya» kafedralari oliy malakali 
kutubxonachilarni tayyorlash jarayonida, о‘quv – tarbiya, ilmiy va uslubiy 
ishlarning mazmuni va birligini belgilab berish bilan bir qatorda ilmiy – pedagogik 
kadrlarni yetishtirishda asosiy baza sifatida respublika kutubxonashunoslik 
fikrining shakllanishi va uning taraqqiyotida katta rol о‘ynadi. 
«Kutubxonashunoslik» fanining tabaqalanishi uning tarixiy jixatlarini 
chukur о‘rganish zaruratini vujudga keltiradi. 60 – 70 yillarda Nizomiy nomidagi 
TDPI kutubxonashunoslik kafedrasi о‘qituvchilarining kutubxonachilik ishi tarixi, 
kutubxonalar va ularni kataloglashtirish tarixi muammolariga qiziqishning ortib 
borganligini qayd kilish lozim.
1966 yilda TDPI kutubxonashunoslik va bibiliografiya kafedralari 
о‘qituvchilarning ilmiy asarlari tо‘plami chiqdi. Unda kafedra о‘qituvchilaridan 
N.V. Yaxontovaning «Revolyusiyadan oldingi Turkistonda ilmiy kutubxonalar 
tarixidan», O.G.Qosimovaning «Toshkent kutubxonalarida chet el vaktli 
matbuotining yig‘ma katalogi», Y.B.Abramovning «О‘z.SSRda markazlashtirilgan 
kataloglashtirish tarixidan» kabi ilmiy makolalari о‘rin olgan edi. 
O.G.Kosimova uz makolasida Rossiyaning Urta Osiyoni bosib olganidan 
keyin Turkistonda ochilgan yangi tipdagi kutubxonalarning ommaviy, axborot, 
xarbiy, ukuv yurtlari va maktab kutubxonalari, pullik, shaxsiy va jamoatchilik 
kutubxonalar, kutubxona va kiroatxonalar, keng xalk ommasi uchun ochilgan 
dastlabki musulmon kutubxonalari va shaxar kutubxonalarining paydo bulishi, 
ularning faoliyati, yutuk va kamchiliklarini taxlil qilgan bо‘lsa, N.V. Yaxontova uz 
makolasida kutubxonalarning yana bir turi – ilmiy kutubxonalarga e’tiborini 
karatgan. Natijada 1870 – 1917 yillarda Turkistonda tashkil kilingan va faoliyat 
kursatgan kutubxonalarning umumiy silsilasi, ularning axamiyati tugrisida bir 
butun tarixiy bilimga ega bulamiz. 
Y.V.Abramovning 
tadkikotida 
esa 
respublikada 
markazlashtirilgan 
kataloglashtirish tarixi, uning axvoli va uning bundan keyingi tarakkiyotini 
belgilab beruvchi chora – tadbirlar namoyon kilingan. Mualliflar uz ishlarida usha 
davrda kutubxonachilik ishining u yoki bu masalalarini rivojlantirishga xissa 
kushgan 
O.V.Maslova, 
V.N.Smolin, 
G.A.Arakelyans, 
A.I.Ageyev 
kabi 
kutubxonashunos – bibiliograflarning faoliyatiga uzlarining ijobiy munosabatlarini 
bildirishgan. 
1965 yilda Toshkent Davlat Dorulfununida respublikada birinchi marta 
kutubxonachilik ishi tarixi bо‘yicha O.G.Kosimovaning «О‘zbekistonda ommaviy 

---

104 
kutubxonalar tarmog‘ining rivojlanishi» mavzusida fan nomzodligi uchun 
nomzodlik ishi ximoya qilindi. 
1966 yilda nashrdan chikkan O.G.Kosimovaning «О‘zbekistonda 
kutubxonachilik ishi» monografiyasida 1917 yil oktabr inkilobidan oldingi 
Turkiston, Turon о‘lkasi kutubxonalarining paydo bо‘lishi, ularning axvolidan 
tortib (asarning deyarli yarmiga yakin) to 1968 yilgacha bо‘lgan davrda 
respublikada kutubxonachilik ishining tarixiga bag‘ishlangan. 
Shu davrda yana bir ilmiy tadkikot ishi nixoyasiga yetkazildi. Bu A.Navoiy 
nomidagi Uzbekiston Davlat kutubxonasi xodimi Y.B.Abramovning ishi bо‘lib, u 
Leningrad Davlat Madaniyat institutida 1967 yilda «О‘zSSRda kataloglashtirish 
nazariyasi va amaliyotning rivojlanishi» mavzuida dissertatsiyasini ximoya kilgan 
edi. 
1969 yilda amaliyotchi – kutubxonashunoslardan biri, kо‘p yillar mobaynida 
ToshdDning ilmiy kutubxonasida faoliyat kо‘rsatgan, 1971 yildan TDPK 
«Kutubxonashunoslik» kafedrasining, 1974 yildan TDMI ning dotsenti A.I. 
Kormilitsinning «Inkilobdan oldingi Turkistonda kutubxonachilik ishi tarixi» 
(1868 – 1917 yillar) mavzusidagi fan nomzodligi uchun ilmiy ishi ximoya kilindi. 
Bu tadkikotga uning shu davrlarda e’lon kilingan «Inkilobdan oldingi Turkistonda 
ilmiy – tibbiy jamiyatlar kutubxonalari», «Inkilobdan oldingi Turkistonda ayrim 
ilmiy – jamiyatlar kutubxonalari va ularning ilmiy – texnik bilimlarini 
tarkatishdagi axamiyati», «Turkiston ommaviy kutubxonasi va uning inkilobdan 
oldingi Turkistonning madaniy xayotidagi roli», «Nolegal kutubxonalar va 
ularning 
Toshkentda 
inkilobiy 
adabiyotlarini 
tarkatishdagi 
roli», 
«Temiryulchilarning ishchi kutubxonalari va ularning mexnatkashlarning inkilobiy 
ongini uygotishdagi roli», «Samarkand jamoatchilik kutubxonasida nolegal 
adabiyotlarning targiboti» kabi asarlari asos kilib olingan. 
70-yillarda kutubxonashunoslik–bibliografik fanlarining tarakkiy etishi, 
ularning ixtisoslashuvi, shuningdek, respublikada malakali kutubxonachi 
xodimlarni tayyorlash, ularni ukitish, soxa bо‘yicha ilmiy – tadkikot ishlarini 
uyushtirish va tashkil kilish xamda kundalik amaliyotda, kutubxonachilik – 
biliografik terminlarini tartibga keltirish zarurati davr talabi bо‘lib kolgan edi. 
Shunday 
sharoitda, 
O.R.Kosimov, 
YO.Kodirovalarning 
о‘zbek 
tilida 
«Kutubxonashunoslik va bibliografik bо‘yicha kiskacha izoxli terminologik lugat» 
nashr kilindi.
70 yilllarning 1 yarmida ilmiy kutubxonalar tarixi xam maxsus о‘rganila 
boshlaganligini kо‘rmiz. 1973 yilda M.A.Raximov ToshdDda «О‘zbekiston SSR 
ilmiy kutubxonalari tarakkiyoti tarixi (1917 – 1941 yillar) mavzuida nomzodlik 
ishini ximoya qildi.
Shu tipdagi kutubxonalarning bundan keyingi davrdagi rivojlanish tarixini 
B.K.Karimov о‘zining «О‘zbekiston SSRda ilmiy kutubxonalar tarakkiyoti» 
(1941-1970) mavzusidagi nomzodlik ishida davom ettirgan. Tadkikot Moskva 
Davlat Madaniyat institutida ximoya kilingan.
Shunday kilib, Respublikada kutubxonashunoslik fani rivojlanishining 
ikkinchi boskichiga (1946-1974 yillar) ta’rif berar ekanmiz, quyidagicha umumiy 

---

105 
xulosa qilish mumkin: 
- respublika kutubxonalari faoliyati tо‘g‘risida obzor-axborot tarzidagi 
makolalar kо‘payib bordi; 
-kutubxonalardagi ilg‘or tajribalarni о‘rganish, umumlashtirish va joriy 
qilish bо‘yicha materiallar, tо‘plamlar nashr kilina boshlanadi; 
- amaliyotchi va nazariyotchi kutubxonashunoslarning respublikada 
kutubxonachilik ishi, uning axvoli va istikbollari tugrisidagi tadkikotlari chika 
boshladi; 
- ma’lumotnoma tipidagi, lugatlar tarzidagi nashrlar paydo buldi; 
Bundan kelib chikadigan birinchi xulosa shundan iboratki, bu boskichda 
kutubxonachilik ishining umumiy masalalari bilan bir katorda, uning ayrim 
yunalishlari bо‘yicha, jumladan, kutubxonalarning tiplari va ular faoliyatining 
ba’zi muammolariga (kataloglashtirish; kutubxonalararo abonement, ochik kitob 
jamgarmasi va x.k) bag‘ishlangan tadqiqotlar amalga oshirildi.
Ikkinchidan, respublikada kutubxonalar axvolini kuzatib boruvchi va ularni 
rivojlantiridan manfaatdor shaxslar xisoblangan amaliyotchi xam nazariyotchi 
ilmiy kadrlar yetishib chikdi va shakllandi (oliy malakali kutubxonachi – 
bibliograflar tayyorlaydigan oliy kutubxonachilik ta’limining barpo kilinishi), 1974 
yildan esa TDMI va uning “Kutubxonashunoslik” (1968 yil), «Bibliografiya» 
(1968 yil), «Bolalar adabiyoti va bolalar bilan kutubxonachilik ishi» (1974 yil), 
«Kutubxona fondlari va kataloglari» (1980 yil), «Informatika va kutubxonalarda 
texnik vositalar» (1977 yil) kabi maxsus kafedralarning tashkil qilinishi unga 
ijobiy ta’sir kо‘rsatdi. 
Uchinchidan, A.Navoiy nomidagi О‘zbekiston Davlat kutubxonasi 
Respublikada kutubxonachilik ishining funksional va ilmiy tadqiqot ishlarini 
muvofiqlashtiruvchi xolda uning tashkiliy markazi bо‘lib koldi.