Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir

Müəssisənin  adi  fəaliyyətindən  daxil  olan  gəlirlərin 
rolu böyükdür. Bu qəbildən olan gəlirlərə artıq qeyd olun-
duğu kimi istehsal edilmiş məhsulun, göstərilmiş xidmətin  
və görülmüş işin satılmasından əldə edilən gəlirlər aid olu-
nurlar. Başqa sözlə, bu növ gəlirlər müəssisənin təsis olun-
ması məqsədilə birbaşa bağlı olan gəlirlərdir. 
Müəssisənin gəliri, əsasən, həcmi satılmış məhsulun 
miqdarından  və  qiymətindən  asılı  olaraq,  satışdan  daxil 
olan pul vəsaiti vasitəsilə formalaşır. Deməli, satışdan gə-
lən  pul  vəsaitinin  məbləğini  müəyyən  etmək  üçün  satılan 
hər  bir  növ  məhsulun  bazar  qiyməti  onun  sayına  vurula-
raq, cəmlənir.  
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  əgər  müəssisənin  gəliri 
onun istehsal etdiyi məhsulun satışından məcmu pul vəsa-
itlərinin  məbləğidirsə,  mənfəəti  həmin  məcmu  pul  vəsait-
lərinin məbləği ilə məcmu istehsal xərclərinin fərqidir. 
Müəssisənin  icra  etdiyi  əməliyyatlardan  daxil  olan 
gəlirlər. Bu qəbildən olan gəlirlərə aşağıdakıları aid edirlər: 

---

 
 
287 
- müəssisənin kənar təşkilata müvəqqəti istifadə üçün 
verdiyi aktivlərə görə ödəniş haqqı kimi daxil olan gəlirlər; 
- kəşflərə görə patent, sənaye məhsulu nümunələri və 
digər intellektual mülkiyyət növlərindən istifadə hüququna 
görə daxil olan gəlirlər; 
- başqa  təşkilatların  nizamnamə  kapitalında  iştirak 
etməkdən  (faizlər  də  daxil  olmaqla  qiymətli  kağızlardan) 
daxil olan gəlirlər; 
- müəssisənin  başqa  təşkilatlarla  müştərək  işgüzar 
əməkdaşlığından əldə olunan gəlirlər; 
- banklar tərəfindən müəssisəyə mənsub pul vəsaitlə-
rindən istifadəyə görə ödədiyi faizlər; 
- istehsal  əsas  fondları  və  digər  aktivlərin  başqa  təş-
kilatlara satışından daxil olan gəlirlər aid edilirlər. 
Yuxarıda sadalanan gəlirlər – əgər onların əldə olun-
ması təşkilat üçün əsas fəaliyyət növü ilə bağlıdırsa – “adi 
fəaliyyət  növlərindən  gəlirlər”  hesab  olunurlar.  Bu  qəbil-
dən olmayan təşkilatlar üçün isə belə gəlirlər “müəssisənin 
icra etdiyi əməliyyatlardan gələn gəlirlər”–ə aid olunurlar. 
Müəssisənin  gəlir  növlərindən  biri  də  “məhsulların, 
göstərilən xidmətlərin və görülən işlərin satılması ilə bağlı 
olmayan gəlirlərdir”. Bu gəlirlərə müqavilə şərtlərini poz-
duqlarına görə “müqabil tərəflərin” öhdəlikləri, cərimələr, 
dəbbələmə pulu, peniyalar; təmənnasız, o cümlədən müqa-
vilə  əsasında  bəxşiş  kimi  verilmiş  aktivlər;  başqa  təşkilat 
tərəfindən müəssisəyə vurulmuş ziyanın ödənilən məbləği; 
keçən  dövrə  aid  olan,  lakin  hesabat  ilində  aşkar  edilmiş 
mənfəət;  iddia  (isk)  vaxtı  keçmiş  kreditor  və  deponent 
borcların qaytarılmasından gələn gəlirlər aid olunurlar. 

---

 
 
288 
Nəhayət,  fövqəladə  hallarla  bağlı  olan  gəlirlər.  
Adından göründüyü kimi müəssisə üçün bu qəbildən olan 
gəlirlər onun təsərrüfatçılıq fəaliyyətində baş verən fövqə-
ladə hadisələrlə bağlı daxil olan gəlirlərdir. Bunlara iqtisa-
di məzmunlarına görə mütləq mənada “gəlir” demək o qə-
dər də düzgün deyildir. Buraya yanğın, daşqın, qəza və di-
gər  təbii  fəlakət  halları  üçün  ödənilən  sığorta  ayırmaları, 
bərpası  və  istifadəsi  mümkünsüz  olan  aktivlərin  satılma-
sından əldə olunan pul vəsaitləri aid edilir. 
Son  illərdə  dövlət  müəssisələrində  geniş  istifadə 
olunan və hesablanan gəlirin üç növü mövcuddur: 
Ümumi,  təsərrüfat  hesablı  və  xalis  gəlir  növlərini 
fərqləndirirlər. 
Müəssisənin  ümumi  gəliri  –  onun  iş  nəticələrini  sə-
ciyyələndirən mühüm iqtisadi göstəricilərdən biridir. Baş-
qa sözlə, müəssisənin ümumi gəliri onun sərəncamına da-
xil olan pul vəsaitinin əməyin ödənilməsinin vahid fondu-
nun    və  müəssisənin  xalis  gəlirinin    yaradılmasına  yönəl-
dilən hissəsidir. Məhsulun, sənaye xarakterli işlərin və sə-
naye fəaliyyəti balansında olan əsas istehsalın və yardımçı 
təsərrüfatların  xidmətlərinin  görülməsindən  götürülən  qa-
zancdan  əmələ  gəlir;  bu  qazanca  həmçinin  müstəqil  ba-
lansda olan özünün qeyri-sənaye təsərrüfatına məhsul rea-
lizə  etməkdən  və  əmək  kollektivinə  pullu  xidmətlər  gös-
tərməkdən, götürülən qazanc da (məhsulun və xidmətlərin 
istehsalına və satışına çəkilən maddi məsrəflər çıxılmaqla) 
daxildir.  
İstehsalın  silinmiş  və  artıq  qalmış  əmlakın,  əvvəllər 
alınmış  maddi    dəyəri  malların  satışından  əldə  edilən qa-
zanc  müəssisənin  ümumi  gəlirinin  tərkibinə  aid  edilmir, 
çünki onlar müəssisə fəaliyyətinin nəticəsi deyildir. Müəs-

---

 
 
289 
sisənin ümumi gəlirindən müəyyən edilmiş miqdarda gəlir 
vergisi  ödənilir,  bank  kreditlərinə  görə  faizlər  verilir,  qa-
lan  məbləğ  isə  müəssisənin  sərəncamına  keçir.  Müəssisə-
nin ümumi gəliri əsasında təsərrüfat hesablı gəlir yaranır. 
Müəssisənin təsərrüfat hesablı gəliri – əməyin ödənil-
məsi üçün müəssisənin tam sərəncamına daxil olan (büdcə 
və  digər  öhdəlikləri  yerinə  yetirdikdən  sonra)  vəsait  və 
mənfəətin  bir  hissəsidir.  Təsərrüfat  hesablı  gəlir  müəssisə 
kollektivinin  istehsal  və  sosial  inkişafının  mənbəyidir.  Tə-
sərrüfat  hesablı  gəlir  müəssisədən  götürülə  və  yenidən 
bölüşdürülə bilər. Təsərrüfat hesablı gəlir hesabına əməyin 
ödənilməsinin  vahid  fondu  və  digər  maddi  həvəsləndirmə 
fondları  yaradılır. Təsərrüfat hesablı gəlir təsərrüfat mexa-
nizminin  yenidən  qurulmasında,  müəssisələrin  təsərrüfat 
müstəqilliyinin genişləndirilməsində və istehsalın son nəti-
cələrinin  yaxşılaşdırılması  üçün  onların  marağının  və 
məsuliyyətinin artırılmasında mühüm rol oynayır. 
Müəssisənin xalis gəliri  –  müəssisə  işçilərinin  əməyi 
ilə  yaradılmış  izafi  məhsulun  pulla  ifadəsi  olub,  məhsulun 
satış  qiymətində  hesablanmış  dəyəri  ilə  tam  maya  dəyəri 
arasındakı  fərqi  təşkil  edir.  Müəssisənin  xalis  gəliri  onun 
pul  yığımı  və  dövlət  büdcəsi  gəliri  mənbəyidir.  Müəssisə-
nin  xalis  gəliri  əməyin  ödənilməsinin  vahid  fondu  yaradıl-
dıqdan sonra qeyd etdiyimiz kimi müəssisənin ümumi gəl-
irinin yerdə qalan hissəsidir. Xalis gəlirin ümumi məbləğin-
də  mənfəətin  payı  çoxdur  və  ona  görə  də  müəssisənin 
mənfəəti onun xalis gəliri formasında çıxış edir.