Biokimyo va molekulyar

Nuklein kislotalarning kimyoviy tarkibi 
Nuklein kislotalar fermentlar, kislota, ishqor va boshqa kimyoviy 
birikmalar ta’sirida bir necha bо‘laklarga parchalanadi. Mazkur struktura 
birikmalariga azot asoslaridan purin va pirimidin, uglevod komponentlaridan 
riboza va dezoksiriboza hamda fosfat kislota kiradi.
Purin asoslari 
Nuklein kislotalar (DNK, RNK) tarkibida asosan ikki xil purin asoslari 
adenin (A) va guanin (G) uchraydi. Bu birikmalar molekulasi pirimidin va 
imidazol halqasidan tashkil topgan purinning hosilalari hisoblanadi:
Purin asoslari har xil tautomer shakllarida uchraydi: 

---

34 
Kо‘rsatilgan purin azot asoslaridan tashqari, hujayrada gipoksantin (6 -
oksopurin) va ksantinlar (2,6 dioksopurin) bо‘lib, ular adenin, guaninlarning 
dezaminirlanishidan hosil bо‘lib, nuklein kislotalar almashinuvida ishtirok 
etadilar. Pirimidin asoslaridan nuklein kislotalar DNK va RNK tarkibida 
sitozin, uratsil (RNK tarkibida) va timin (DNK tarkibida) kiradi. Nuklein 
kislotalar tarkibida kо‘rsatilgan azot asoslaridan tashqari yana minor 
komponentlari uchrab ular t-RNK tarkibida: digidrouratsil, psevdouridin, 
ksantin, gipoksantin, atsetilsitozin va orot kislotalar uchraydi. DNK tarkibida 
qisman 5-metilsitozin va 6-metiladeninlar bor. Metillanish asosan, DNKning 
replikatsiyasidan sо‘ng hosil bо‘ladi. Metillangan asoslar DNK ni "о‘zini" 
DNK- aza fermentidan saqlaydi. Notabiiy asoslardan 7-metilguanozin, 1-
metil-2-amino-6-oksopurin, 6-dimetilaminopurinlar i-RNK va nukleozidlar 
tarkibida borligi aniqlangan. 
Yuqorida keltirilgan purin va pirimidin asoslarida qо‘sh bog‘lar va - ON,
-NH
2 
guruhlari bо‘lib, ular asoslarni har xil tautimer holatiga: oksihosilalari 
laktam-laktim va aminohosilalari esa amin-imin kо‘rinishga sababchi 
bо‘lishlari mumkin. Jumladan, uratsil quyidagicha tautomerlanishi mumkin:

---

35 
Tabiiy nuklein kislotalar tarkibida azotli asoslar laktam va ami n shaklida 
bo‘lib, bu holat ularga sintezlanishini to‘g‘ri yo‘nalishiga sababchi bo‘ladi. 
Lekin, nuklein kislotalarga tashqi omillar, jumladan, nurlanish va shu asosda 
tautomerlarni hosil bo‘lishi mutagenezning asosini tashkil qiladi. Azot asoslari 
ultrabinafsha nurini 260 nm spektrida to‘liq yutadi. Xuddi shu asosda ularni 
miqdoriy jixatdan aniqlanadi. Uglevod qismlardan RNK tarkibida riboza va 
DNK da esa dezoksiribozalar uchraydi. Nuklein kislotalar tarkibidagi 
pentozalar  -D-furanoza shaklida bo‘ladi: 
Uglerod atomlari, nukleotid tarkibidagi pentozalarda tartib raqamiga 
"shtrix" belgisi azot asoslaridan farq qilish uchun qo‘yiladi. Dezoksiribozadagi 
C-2
/
guruhidagi ON ni protonlanishi C-2
/
va C-3
/
bog‘larini yanada 
mustahkamlab, DNK molekulasining fazoviy strukturasini kompakt, ixcham 
holatga keltirishda yordam beradi.