Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

DARPHANE

552

553 DARPHANE-İ ÂMİRE BİNASI

istanbul'daki Darphane'de çeşitli dönemlerde basılmış sikkeler (orijinal büyüklüklerinde): 1. Büyük gümüş kuruş, çapı 40 mm, 18. yy; 2. lira, çapı 22 mm, 19. yy; 3. yarım lira, çapı, 18 mm, 19. yy; 4. 20 kuruş, çapı 37 mm, 19. yy; 5. 20 kuruş, çapı 27 mm, 19. yy. Yapı Kredi Sikke Koleksiyonu/fotoğraf Manuel Çıtak

yapıldıkça başlangıçta günde 18.000 man-kur kesilirken bu sayı kısa bir süre sonra günde 600.000 mankura ulaştı. "Sahib-i Ayar" kesilen mankurların beşte birini ücret ve masraf karşılığı alıyordu.

Darphane'nin daima saraya yakın olması istendiğinden ilk Darphane Eski Saray'ın bulunduğu Beyazıt semtinde Ba-yezid Camii'nin yakmındaydı. Topkapı Sarayı kurulunca buraya da bir Darphane yapıldı. Mankur kesimi Beyazıt'taki eski Darphane'de yapılıyordu. Üretim arttıkça Darphane mekân olarak yetersiz kaldı. Bunun üzerine eski Darphane'nin yakınında Tavşantaşı'nda bir arsa satın alınarak üzerine kalhane, demirci dükkânları, atlar için ahırlar gibi binalar yapıldı. 29 Kasım 1088'de yeniden 6 tane çarh, 15 tane kesme ve 15 tane rakkas yapılmasına karar verilerek bunlar için gerekli malzeme verildi. Üretimin artması bakır sıkıntısı yarattı ve ayrıca bakırın para değerinin maden değerinin çok üzerinde olması kalpazanlığı teşvik etti. Mankur basımına 1103/lö91-92'de son verildi.

Darphane-i Âmire 1726'da Topkapı Sarayı bahçesinde Aya İrini Kilisesi yanında yeniden yaptırılan binasına taşındı ve açılış 13 Cemaziyelevvel 1139/6 Ocak 1727 günü yapıldı. Darphane Balmum-cu'daki bugünkü binasına taşmıncaya kadar burada kaldı.

Darphane-i Âmire mali politikaların yürütülmesinde önemli görevler üstlendi. 18. yy'ın ikinci yarısında para basımı yanında evkaf mukataalarmın yönetimi de bu kuruma verildi ve böylece muka-taa gelirlerinin toplandığı bir hazine durumuna geldi. Bu gelirler Darphane-i Âmi-re'nin açıklarının kapatılmasında kullanıldı. 1835'te Hazine-i Âmire ile Darphane-i

Âmire birleştirilerek Darphane-i Âmire Defterdarlığı kuruldu. Bu düzenleme kısa sürdü ve 1838'de Maliye Nezareti'nin kurulmasıyla Hazine-i Âmire Darphane' den ayrıldı.

Abdülmecid döneminde (1839-1861) para basım işinin modernleştirilmesi ve para ayarlarının düzeltilerek standartlaş-tırılmasına girişildi ve Tashih-i Ayar Kararnamesi çıkartıldı. Buna göre, bir Osmanlı Lirası 100 kuruş olarak kabul edilmiştir.

Bir yandan Darphane-i Âmire'de yeni bölümlerin inşasına başlandı, bir yandan da Londra'ya para basımında kullanılan en son sistem makine, araç ve gereçleri sipariş edildi. Makinelerle birlikte Londra Darphanesi'nden makine mühendisi Mountain, terazi mühendisi Worren ve sikke kalıpları ustabaşısı Tailor, hakkâk-modelci Robertson, makinist William ve Paris Darphanesi çeşnicibaşı yardımcısı kimyager Maureau, Darphane-i Âmire hizmetine alındı ve makineler geldikçe bunlar yerlerine monte edilerek Londra Darphanesi'nin bir benzeri meydana getirildi. Yenilenen Darphane'de 1844 baş-, larında para basımına başlanmış, ilk 100 kuruşluk altın Osmanlı Lirası 5 Ocak 12597 17 Ocak 1844'te ve ilk gümüş mecidiye de 22 Nisan 1260/3 Mayıs 1844'te basılmıştır.

20. yy'ın başlarında Darphane-i Âmire' nin teknik bölümleri kefçe (kepçe), çaş-ni (çeşni), dökümhane, çarhhane, ağartma, ve sikkehaneden oluşuyordu. Bunların yanında mali ve idari işlerle ilgilenen encüman, maliye kasası ve bağımsız birer bölüm olarak çalışan sikkeken ile buna bağlı teksirhane, kazan ve onarım bölümleri bulunmaktaydı.

Darphane-i Âmire'ye 1910'da Londra' dan para basımında kullanılan üç makine (sikkehane makinesi) daha getirildi. Darphane'nin Balmumcu'ya taşınması sırasında bu makinelerden iki tanesi sergilenmek üzere İstanbul Arkeoloji Müzeleri İslami Sikke Kabinesi'ne konulmuştur.

1913'te yapılan sanayi sayımına göre, Darphane'de 150 beygirgücünde bir buhar makinesi bulunmakta ve 29 memur ile 104 usta ve işçi çalışmaktaydı. Günümüzde, Başbakanlık Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığı Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü olarak para basımı işlevini sürdüren Darphane, 1967' de Yıldız'da yaptırılan yeni binasına taşınmıştır. Abdülmecid (hd 1839-1861) tarafından 1845'te kurulan ve Darphane-i Âmire içinde hizmet veren Damga Matbaası ise, aynı müdürlüğe bağlı olarak, damga pulu ve değerli evrak basımı hizmetlerini hâlâ burada yerine getirmektedir.

Bibi. C. Artuk-1. Arttık, "Osmanlı imparatorluğu Zamanındaki Darphanelere Genel Bir Bakış", /. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri, III, ist., 1981, s. 267-278; C. Artuk-İ. Artuk, "Kanunî Sultan Süleyman Zamanındaki Darphaneler", 77. Uluslararası Türk-Islam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri, I, ist., 1986, s. 145-160; W. Müller-Wiener, "15-19. Yüzyıllar Arasında istanbul'da İmalathane ve Fabrikalar", Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, ist., 1992, s. 90; G. Okçun, Osmanlı Sanayii-1913, 1915 Yıllan Sanayi İstatistiki, Ankara, 1971, s. 206; İ. G. Paksoy, "Osmanlılarda Darp Tekniğinin Gelişmesi", I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri, III, ist., 1981, s. 31-36; H. Sahillioğlu, "Mihaniki Darb Usulünün Kabulü", Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, İst., 1992, s. 21-36.

EMRE DÖLEN