Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

ÇUKUR HAMAM

İstanbul'da, bugün mevcut olmayan ve Fatih Külliyesi'nin bir parçasını teşkil e-den bu hamamın II. Bayezid döneminde (1481-1512) yapılmış suyolu haritasında, Karadeniz Başkurşunlu Medresesi' nin kuzeyinde ve 100 m kadar aşağısında bulunduğu görülmektedir. Eski bir Bizans sarnıcı içinde inşa edilmesi nedeniyle Çukur Hamam adını aldığı kabul edilir. Bu sarnıcın Modestus Sarnıcı olduğu da ileri sürülmüştür.

Evliya Çelebi'ye göre Çukur Hamam, Azebler, Vefa ve Eyüp hamamlarından sonra yapılmıştır. Evliya Çelebi bu hamamın daha önce yapılanlardan büyük olduğunu, 110 kurnası bulunduğunu yazar. "Nısfi bölünüp keçecilere tahsis olunmuştur" diye eklediğine göre daha 17. yy'in ilk yarısında hamamın bir bölümünün keçe imalathanesi ya da deposu o-larak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Çukur Hamam Fatih Camii'nin de yıkılmasına yol açan 12 Zilhicce 1179/22 Mayıs 1766 depremi sırasında büyük ölçüde zarar görmüş ve tahminlere göre bir daha tamir edilmemiştir.

19. yy'm ortalarında İstanbul'da araştırmalar yapan Fransız mimar Charles

Texier'in çizimiyle Çukur Hamam'ın planı,

kesiti ve bazı ayrıntılar.

lAM Kütüphanesi, fotoğraf Nazım Timuroğlu

Texier, 1864'te basılan kitabında Çukur Hamam'ın planını ve kesitini yayımlamıştır. J. Strzygowski 1890'larda yaptığı incelemelerde hamamın yerini bulamamıştır. Heinrich Glück ise, yarım gün süren arama çabası sonucunda Fatih Camii'nin güneydoğusunda Çukur Hamam'ı bulmuştur. Ancak hamam kalıntılarının etrafındaki kalın enkaz yığını bir plan çıkarmasına imkân vermemiştir. 1918'de-ki büyük Cibali-Fatih yangınından sonra bu bölge eski dokusunu tamamen yitirdiğinden Çukur Hamam'ın bütün izleri kaybolmuştur.

Çukur Hamam bir çifte hamam olarak inşa edilmiştir. Gilles, Çukur Hamam' m yalnızca erkekler kısmını görmüş ve binanın ölçülerini tespit etmiştir. Ortasında bir şadırvan bulunan camekân mermer döşelidir ve sıcaklık kısmında ikinci bir şadırvan vardır. Texier'in planına göre kadın ve erkek kısımları ölçüleri bakımından hemen hemen eşit olmakla birlikte planları farklıdır. Sol kanatta yer alan kadınlar kısmının bitişiğinde su haznesiyle külhan bulunduğu için sıcaklık bölümü daha küçük ölçülerde kalmıştır. Planda, Osmanlı hamamlarından değişik olarak, kadın ve erkek girişlerinin aynı sokakta olduğu görülür. Eğer Texier'in planı doğru ise camekân içten 16,5 m ölçüsündeydi ve üstünü de bu çapa yakın bir kubbe örtüyordu. Kubbeye geçiş tromplarla sağlanmıştı. Hamamın erkekler bölümünün ılıklık ve halvet kısımları, 871/1466'da yapılan Mah-mud Paşa Hamamı'nın halen mevcut kısmına şaşılacak derecede benzemekteydi. Camekâm geniş bir ılıklık takip ediyor, bunun ortasında da büyük kubbeli kare biçimli bir mekân bulunuyordu. Köşelerde biri helalara ait olmak ü-zere küçük kubbeler vardı.

Erkekler kısmı halvetinin orta mekânı, kaplıca mimarisinde rastlanan bir orta bölüme açılan yıldız şeklinde nişlerden oluşuyordu. Bunun iki yan nişi kubbeli eyvanlar halindeydi. Köşelerde ise kubbeli halvet hücreleri vardı.

Texier'in planına göre kadınlar kısmında çok dar bir ılıklığın olmasına karşılık birbirini takip eden iki halvet vardı. Başka hamamlarda rastlanmayan bu ö-zellik, iki göbektaşı olan dört eyvanlı Osmanlı mimarisinin klasik şemasına uygundur.

Texier'in plan ve kesitinde, Mahmud Paşa Hamamı'nın aksine, Çukur Hamam' in kubbelerinin tezyin edilmemiş olduğu görülmektedir. Yalnız Texier ve Pullan'a ait kitapta bazı duvarların çinilerle kaplı olduğuna dair bir cümleye rastlanır.

Bibi. Evliya, Seyahatname, I, 330, 333; Gylli-us, De Constatinopoleos Topographia, Lyon, 1632, IV/2, 274; Hammer, Constantinopolis-Bosporus, I, 534-535; (Konstantios), Constan-tiniade ou Description de Constinople Anci-enne et Modeme, ist., 1846, 51, 65; Ch. Texi-er-P. Pullan, Byzantine Architecture Illustra-ted by Examples of Edifices erected in tbe East, Londra, 1864, s. 162-164, levha LV1I; Glück, Bâder, 61-66, 170; Fatih Mehmed II. Vakfiyeleri, (yay. Vakıflar Umum Müdürlüğü), Ankara, 1938, s. 213, vr 94; A. S. Ünver, Fatih'in Oğlu Bayezid'in Su Yolu Haritası, ist., 1945, 17; Anı, Hamamlar, 59, 61; ISTA, VIII, 4171-4173; ÎSTA, X, 5555; Ayverdi, Fatih TV, 596; S. Eyice, "Çukur Hamam", DlA, VIII, 385-386.

SEMAVİ EYİCE