Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

ÇUKUR ÇEŞMELER

Çevre zemininden aşağıda bulunan ve bu nedenle halkın çukur çeşme adım verdiği çeşmeler.

İstanbul'un çeşitli semtlerinde birçok küçük çukur çeşmenin varlığı bilinmektedir. Çukur çeşmelerin büyüklüğü ve bu-

Sultanahmet

Meydanı'ndaki

çukur çeşme.

Yavuz Çelenk:

1994

lunduğu yer bakımından en önemlilerinden biri Sultanahmet Meydam'nda Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nin biraz ilerisinde, Terzihane Sokağı'nın meydanla birleştiği yerde bulunmaktadır. Kitabesi bugün mevcut olmadığı için çeşme hakkında yeterli bilgi edinilememekte, ancak bu çeşmenin I. Süleyman (Kanuni) tarafından Mimar Sinan'a yaptırılan Kırk-çeşme su tesislerinin bir parçası olduğu çeşitli kaynaklarda belirtilmektedir. Eskiden bu çukur çeşmenin üstünde, namazgahtan mescide dönüştürülen Üçler Mescidi bulunuyordu. Kırkçeşme ve Kâğıthane suyunun 976/1568'e ait İstanbul dağıtım defterinde "Çeşme-i Atîk der Meydân-ı Esb" şeklinde kaydedilen çeşme bu çeşme olmalıdır. O tarihte buraya iki lüle su tahsis edilmişti.

1930'da akar durumdaki çeşmenin üstündeki mescit ortadan kalkmıştır. Çukur çeşmeye, yandaki Terzihane Soka-ğı'ndan bir rampayla inilmektedir. Bu su tesisi bir set duvarı üzerinde yan yana dört çeşme biçiminde yapılmıştır. Klasik dönem Osmanlı mimarisinin sade ve a-henkli çizgilerine sahiptir. Taş örgü cepheyi dört sivri Osmanlı kemeri hareketlendirir. Kemerlerin üzerinde boydan boya uzanan bir silme vardır. Kemerlerin altındaki nişlerin dip duvarlarında bugün ayna taşı bulunmamaktadır. Çeşmelerin yalakları da bugün mevcut değildir. Çeşmelerin alışılmamış biçimde yan yana sıralanması, bu tesisin evvelce Atmeyda-nı'nda yapılmakta olan ve günlerce süren şenliklere gelen seyircilerin su ihtiyaçlarını karşılamayı amaçladığını düşündürmektedir.

İstanbul'un, ölçülerinin büyüklüğü bakımından ikinci çukur çeşmesi Laleli'de bulunuyordu. Çeşmeye 5 m kadar genişlikte 22 basamak merdivenle iniliyordu. Muntazam işlenmiş kesme taşlardan inşa edilmiş olan tesisteki çeşmelerin sayısı 5'ti. Bu çeşmelerden ikisi yan duvarlarda, biri ise merdivenin karşısında idi. Çeşmeler 1947'de pislik ve balçık içine gömülmüştü. 1992'de yapılan bir araştırmada ise çeşmenin üzerine bir iş-hanının yapıldığı görülmüştür. Bu çeş-

me de Sultanahmet Meydanı'ndaki gibi Mimar Sinan tarafından kurulan Kırkçeşme su tesislerinin bir parçası olmalıdır. Bu tesislerin vakıf defterindeki listesinde adı geçen sekiz masura tahsisli çeşmenin burası olması mümkündür.

Bibi. Çeçen, Kırkçeşme, 152, 196-197, 199-204, 224, 227; M. Esen, "Çukur Çeşme", ISTA, VIII, 4168-4169; S. Eyice, "Çukur Çeşmeler", DİA, VIII, 384-385.

SEMAVÎ EYİCE