Bakirköy ruh ve siNİr hastaliklari hastanesi

ÇORLULU ALİ PAŞA KÜLLİYESİ 525

529

ÇÖMLEKÇİLİK

Çorlulu Ali Paşa Külliyesi'nde cami-tevhidhane ve derviş hücrelerinin görünüşü. M. Baha Tanman, 1983

olmalarına rağmen özgün biçimlerini büyük ölçüde koruyabilmiş oldukları görülmektedir. Cami-tevhidhanenin ha-rim girişi ile minarenin kaideden yukarısı 18. yy'in ikinci yarısında, büyük bir ihtimalle 23 Mayıs 1766 depreminden sonra yenilenmiştir. Külliyenin güney sınırını oluşturan Yeniçeriler Caddesi üzerindeki çeşme ile bunun üstündeki hazi-re penceresinin de aynı dönemde eklendikleri anlaşılmaktadır. Ahşap meşrutaların geçen yüzyılın ikinci yarısı içinde yenilendikleri söylenebilir. Hangi tarikata bağlı olduğu tespit edilemeyen ve 19. yy'ın başından itibaren istanbul tekke listelerinde adına, rastlanmayan tekkenin bu dönemden sonra asli kullanımını yitirdiği ve külliyenin medresesine ilhak edildiği düşünülebilir.

Külliye binaları 1960-196l'de, şadırvanlar ise 1963'te Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onartılmış, medrese bölümü bir süre Arapkir Kültür Demeği'ne tahsis edilmiştir. Günümüzde cami-tev-hidhane cami olarak kullanımını sürdürmekte, medrese ve tekke hücreleri turistik eşya dükkânı, dershane ile medrese avlusu kahvehane, kütüphane de imam meşrutası olarak kullanılmaktadır.

Şehrin yoğun bir ticaret kesiminde bulunan külliyenin arsası kuzey-güney doğrultusunda ikiye ayrılmış, batıda kalan kısma, kendi içlerinde bir bütün oluşturan cami ile tekke, doğudaki kısma da medrese ile kütüphane yerleştirilmiştir. Külliye binaları Yeniçeriler Caddesi'nden bir miktar geriye çekilerek, caddeye açılan cami-tekke ve medrese girişlerinden arta kalan saha, baninin kabrini barındıran hazireye tahsis edilmiştir. Cadde üzerinde, basık kemerli girişlerin yanısı-ra mukarnaslı başlıklarla donatılmış sekizgen kesitli mermer sütunlara oturan sivri kemerleri ve demir parmaklıkları ile nazire pencereleri sıralanmaktadır. Arsanın güneydoğu köşesinden kıvrılarak Bileyiciler Sokağı üzerinde de bir müddet devam eden bu pencere dizisinin arasında, medrese girişinin sağına yerleştirilmiş olan çeşme ile üstündeki pencere, sergiledikleri barok üslup özellikleriyle tezat oluşturmaktadır.

Cami-tekke girişinin üzerinde yer aldığı bilinen "Zikredin la ilahe illallah 1120/1708" metinli kitabe ortadan kalkmıştır. Üstü açık bir geçitten ve basık kemerli ikinci bir kapıdan sonra ulaşılan, yamuk planlı avlunun doğu sınırı boyunca medrese hücrelerinin arka duvarı, batı sınırında da tekke hücreleri sıralanır. Avlunun merkezine şadırvan, kuzeyine cami-tevhidhane, güneydoğu köşesinde de selamlık birimlerini barındırdığı anlaşılan bir bina yerleştirilmiştir. Cami-tevhidhanenin gerisinde avlunun devamım oluşturan üçgen bir alandan başka kuzeydeki Medrese Çıkmazı'ndan buraya açılan tali bir kapı ile medrese-tekke bağlantısını kuran bir geçit yer almaktadır. Medrese Çıkmazı'nm kotu avluya göre yüksekte kaldığından söz konusu tali kapının önüne merdivenli bir sahanlık yer-

leştirilmiş, medrese-tekke bağlantısını kuran geçide de her iki bölümün yararlanabileceği helalar konmuştur.

Güneydoğu köşesinde medrese hücrelerinin oluşturduğu kitleye bitişen cami-tevhidhane kare planlı bir harim ile beş birimli bir son cemaat yerinden ve bunların sınırında yükselen bir minareden meydana gelmektedir. Sütunları, başlıkları ve kemerlerinde beyaz mermer kullanılmış olan son cemaat yerinde, sivri kemerli beş açıklıktan ortadakine rastlayan kare izdüşümlü bölüm kubbe ile, yanlarda yer alan ve ikişer kemer açıklığına sahip, dikdörtgen izdüşümlü bölümler de aynalı tonozlarla örtülmüşlerdir. Üst yapıdaki üç örtü biriminin taşıyıcı sistemdeki beş açıklığa tekabül etmesi, bazı erken dönem Osmanlı binalarında karşılaşılan, ancak 18. yy'ın başları için pek alışılmış olmayan bir durumdur. Öte yandan sivri kemerlerin oturduğu, köşeleri püsküllü başlıklar değişik tasarımları ile dikkati çekmekte, Lale Dev-ri'nden sonra Osmanlı mimarisinde ağırlığı hissedilecek olan barok üslup etkilerinin muhtemelen ilk belirtilerinden birini oluşturmaktadır.

"es-Seyyid Mehmed Hicabı" imzalı sülüs bir ayet kitabesi ile taçlandırılmış olan harim girişinin bulunduğu kuzey du-

Çorlulu Ali Paşa

Külliyesi'nin

vaziyet planı.

1. Cami,

2. şadırvan,

3. tekke

hücreleri,

4. şadırvan,

5. medresehücreleri,

6. kütüphane,

7. dershane,

8. hazire

varı boyunca iki katlı mahfiller uzanmaktadır. Üç sıra tuğla, bir sıra kesme küfeki taşı şeklinde devam eden almaşık örgüye sahip harim duvarlarındaki pencereler klasik Osmanlı mimarisindeki tertibe uygun olarak çift sıra halinde düzenlenmiş, alttakilerin dikdörtgen açıklıkları mermer sövelerle çerçevelenip almaşık örgülü sivri hafifletme kemerleri ile taçlandırılmış, sivri kemerli tepe pencereleri ise alçı revzenlerle donatılmıştır. Hari-mi örten kubbe içeriden basık kemerli tromplarla, dışarıdan kare bir kasnakla takviye edilmiştir. Kubbenin ve trompların yüzeyi, içleri ramilerle doldurulmuş salbekli palmetlerden ve şemselerden oluşan klasik üslupta kalem işleri ile süslüdür. Mihrap ile ahşap minberin ise herhangi bir özelliği bulunmamaktadır.

Toplam on üç adet olan kare planlı tekke hücrelerinden kuzey-güney doğrultusunda uzanan on ikisi pandantifti kubbelerle, güneybatı köşesinde bulunan dikdörtgen planlı hücre de aynalı tonozla örtülmüştür. Basık kemerli kapılar, dikdörtgen açıklıklı pencereler, ocaklar ve dolap nişleri ile donatılmış olan bu hücrelerin önünde mermer sütunlara ve baklavalı başlıklara oturan, tuğla örgülü sivri kemerlerin oluşturduğu, birimleri aynalı tonozlarla örtülü bir revak

uzanır. Hücrelerin duvarları ile revak cephesinde cami-tevhidhane harimindeki almaşık örgünün benzeri kullanılmıştır. Aynı malzeme ve teknikle inşa edilmiş bulunan selamlık bölümü, yarısı kubbe ile, yarısı da aynalı tonozla örtülü bir köşe revağından ve kare planlı, kubbeli üç mekândan ibarettir. Mermerden sekizgen prizma biçimindeki haznesi ve baklavalı başlıklarla donatılmış sekiz adet mermer sütuna oturan, basık piramit biçimindeki ahşap çatısı ile şadırvan klasik üslubun oranlarını yansıtmaktadır. Ayna taşları çatık kaş kemerlerle donatılmıştır.

Cami-tekke girişinin eşi olan medrese girişinin üzerindeki 1120/1708 tarihli, ta' lik kitabenin manzum metni "Dürrî" malı-laslı bir şaire aittir. Dikdörtgen planlı medrese avlusunun güneydoğu köşesinde dershane, bunun kuzeyinde kütüphane, merkezinde şadırvan ve batı sınırında talebe hücreleri bulunmaktadır. Cami-tekke kanadından farklı olarak medreseyi oluşturan binaların duvarları kesme küfeki taşı ile örülmüştür. Sekizgen prizma biçimindeki dershane basık kasnaklı bir kubbe ile örtülüp batı yönünde sivri kemerli bir giriş revağı ve her yüzünde ikişer pencere ile donatılmıştır. Aynı düşey eksen üzerinde yer alan bu pencerelerin tasarımları cami-tevhidhanedekilerin aynıdır. Cephesi mermer kaplı olan giriş revağı, mukarnaslı başlıkları, sütunların aralarına yerleştirilmiş korkuluk levhaları ile ahenkli oranlara ve özenli bir işçiliğe sahiptir. Revağın ortasındaki birim kubbe ile, yanlardaki birimler ise aynalı tonozlarla kapatılmıştır.

Boyut ve tasarım bakımından tekke hücrelerinin eşi olan medrese hücreleri sekiz tanedir. Kuzeydoğu köşesinde, avlu yönünde çıkıntı oluşturan, dikdörtgen planlı, aynalı tonoz örtülü, farklı büyüklükte iki mekân bulunmaktadır ki müderris ve muid odaları olmaları muhtemeldir. Kare planlı, aynalı tonoz örtülü

kütüphane birçok benzeri gibi fevkanidir. Dikdörtgen pencerelerle aydınlanan kütüphane mekânı, kesme taş konsolların taşıdığı bir çıkma ile genişletilmiştir. Medrese şadırvanı cami-tekke şadırva-nındaki tasarımı daha mütevazı bir düzeyde tekrar eder. Ayrıca medrese avlusunda, bileziğinde 1202/1787 tarihli kitabesi olan bir kuyu bulunmaktadır.

Bibi. Ayvansarayî, Hadîka, l, 75-76; Ayvan-sarayî, Mecmua-i Tevârih, 122, 130; Osman Bey, Mecmua-i Cevâmi, I, 28-29, no. 144; Halil Ethem, Camilerimiz, 90-92; Eyice, istanbul, 39-40; Öz, İstanbul Camileri, I, 43; H. Kınaylı, "Çorlulu Ali Paşa Camii, Medresesi, Kütüphanesi", ISTA, VIII, 4105-4108; Good-win, Ottoman Archüecture, 364, 366; Kütü-koğlu, İstanbul Medreseleri, 309-310; O. As-lanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, 370; Eminönü Camileri, 156-157; 1KSA, III, 1504-1505; M. B. Tanman, "Çorlulu Ali Paşa Külliyesi", DM, VIII, 371-373.

M. BAHA TANMAN