B. A. Nazarbayeva

Dielektrik singdiruvchanlik. 
(4.20) tenglama vakuumda (yoki amaliyotda 
aksariyat hollarda havoda) joylashgan parallel plastinkalarga ega bo‘lgan 
kondensator uchun adolatlidir. M. Faradey 1837 yilda birinchi bo‘lib plastinkalar 
orasidagi kenglikni dielektrik bilan to‘ldirgan va shuni aniqlaganki, bunda 
kondensatorning sig‘imi 
k
koeffitsiyentga oshgan, bu koeffitsiyent materialning 
dielektrik konstantasi deb ataladi (rus tilidagi adabiyotlarda ko‘pincha ε nisbiy 
dielektrik singdiruvchanlik tushunchasidan foydalaniladi). 
Kondensatorning plastinkalari orasiga dielektrik kiritilganda uning 
sig‘imining ortishi molekulalarning qutblanish hodisasi bilan izohlanadi. Ba’zi bir 
dielektriklarda (masalan suvda) molekulalar doimiy dipol momentiga ega bo‘ladi, 
boshqa bir dielektriklarda esa molekulalar faqatgina ular tashqi elektr maydonining 
ta’siriga tushgandan keyin qutblangan bo‘lib qoladi. Bunday qutblanish 
induksiyalangan qutblanish deb ataladi. Qutblanishning har ikkala holatida 
qo‘yilgan tashqi maydon molekulalarning yo‘nalishlarini to‘g‘rilashga intiladi. Bu 
jarayon dielektrikning qutblanishi deb ataladi. U 4.6- rasmda ko‘rsatilgan. 
4.6A- rasmda dipollarning kondensatorga tashqi elektr maydoni berilguncha 
bo‘lgan joylashishi ko‘rsatilgan. 4.6B- rasmda esa xuddi o‘sha dipollar elektr 
kuchlanishi ulanganda qanday joylashishi ko‘rsatilgan. Birinchi holatda hamma 
dipollar xaotik qaratilishga ega, ikkinchi holatda esa – kondensatorning 
zaryadlanish jarayonida hamma dipollar elektr maydonining kuch chiziqlari 
bo‘ylab saflana boshlaydi, biroq issiqlik natijasida aralashib ketish ularga bu 
jarayonni tugallash imkonini bermaydi. Har bir dipol o‘zining elektr maydonini 
shakllantiradi, bu maydonlar aksariyat hollarda 
E
0 
tashqi elektr maydoniga qarama-
qarshi yo‘naladi. Ko‘p sonli dipollarning maydonlarining qo‘shilishi tufayli (
E')
, 

---

150 
kondensatorning ichidagi natijalovchi maydon elektr maydoni 
E 
ga teng bo‘lgan 
kondensator bilan bo‘lgan holatdagiga qaraganda kuchsizroq bo‘lib qoladi
(
E = E
0 
+ E'). 
4.5 - rasm. A –silindrik kondensator, B – sig‘imli ko‘chishlar datchigi 
Elektr maydonining kamayishi kondensatorda kuchlanishning pasayishiga 
olib keladi: 
V = V
0
/k
. Bu ifodani (4.19) formulaga o‘rniga qo‘yish bilan 
o‘tkazgichlarning orasida dielektrikka ega bo‘lgan kondensatorning sig‘imini 
topish imkonini beradigan ifodani olamiz:
S = k = kC
0
(4.22) 
Parallel plastinkalarga ega bo‘lgan kondensator uchun quyidagi nisbat o‘rinli 
bo‘ladi: 
S = 
 

(4.23) 
Ko‘proq umumiy formada ikkita obyekt o‘rtasidagi sig‘imni 
G
gemetrik omil 
yordamida ifodalash mumkin: 
S = 
kG

(4.24) 
Bu yerda 
G
obyektning (plastinkalarning) shakli va ular o‘rtasidagi masofa 
bilan belgilanadi. Dielektrik konstantalar berilgan chastota va haroratda aniqlanadi. 
Ba’zi bir dielektriklarning (masalan, polietilen) dielektrik konstantalari juda keng 

---

151 
chastotalar diapazonida ham deyarli o‘zgarmaydi, boshqa bir dielektriklar esa – 
chastotaga kuchli salbiy bog‘lanishni namoyish qiladi, ya’ni chastota ortishi bilan 
dielektrik konstantalarning qiymatlari pasayadi. 
 
4.6- rasm. Dielektrikning qutblanishi. A – tashqi elektr maydoni bo‘lmaganda 
dipollar ihtiyoriy qaratilishga ega bo‘ladi, B – dipollar qo‘yilgan elektr 
maydonining kuch chiziqlari bo‘ylab saflanadi