B. A. Nazarbayeva

Stefan-Bolsman qonuni 
nomi bilan ma’lum: 
F
b0 
= 
AεσT
4 
(4.91) 
Bu yerda σ = 5,67

10
-6 
Wt/m
2
K
4
– Stefan-Bolsman doimiysi, A – nurlatuvchi 
yuzaning maydoni, ε esa – to‘lqin uzunligiga bog‘liq emas deb hisoblanadi. 
Nurlatiladigan yorug‘likning to‘lqin uzunligi haroratga bog‘liq bo‘lgani 
holda, nurlanish amplitudasi yuzaning 
nurlatish qobiliyatining 
funksiyasi bo‘lib 
hisoblanadi, u ε 
nurlatish koeffitsiyenti 
deb ataladi, u 0 ... 1 diapazonda o‘zgaradi. 
Bu koeffitsiyent yuzadan chiqayotgan nurlanishlar oqimining xuddi o‘sha 
haroratdagi ideal nurlatgichdan chiqayotgan nurlanishlar oqimiga nisbati bo‘lib 
hisoblanadi. ε nurlatish koeffitsiyenti, 
r 
qaytarish koeffitsiyenti va γ o‘tkazish 
koeffitsiyentini bog‘laydigan fundamental munosabat chiqarilgan: 
ε + γ + 
r = 
1 (4.92) 
1860 yilda Kirxgoff nurlatish va yutish qobiliyatlari o‘sha bitta fizikaviy 
kattalik bo‘lib hisoblanishini aniqlagan. Shu sababli absolyut qora jism uchun
(γ = 0) (4.92) tenglamani quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin: 
r = 
1 – ε (4.93) 

---

205 
Stefan-Bolsman qonuni 
T
haroratga ega bo‘lgan yuzadan absolyut nolga teng 
bo‘lgan haroratga ega bo‘lgan sovuq cheksiz kenglikka nurlatiladigan 
nurlanishning quvvatini aniqlaydi. Issiqlik nurlanishlarini issiqlik datchiklari bilan 
detektorlashda datchikdan obyektga nurlanishni ham hisobga olish zarur bo‘ladi. 
Issiqlik datchiklari faqatgina issiqlik nurlanishining foydali quvvatini (ya’ni 
obyektning nurlatish quvvati minus datchikning o‘zining nurlatish quvvati) 
aniqlashga qodir bo‘ladi. Datchikning obyekt tomonga qaragan yuzasi ε
s 
nurlatish 
qobiliyatiga ega bo‘ladi, va shundan kelib chiqqan holda, uning qaytarish 
qobiliyati 
p
s 
= 
1 - ε
s 
ga teng bo‘ladi. Datchik nurlanishni qisman yutishi sababli 
butun 
F
b0 
nurlatish quvvati foydali bo‘lib hisoblanmaydi. Quvvatning 
F
ba 
qismi 
datchik tomonidan yutiladi, qolgan 
F
br 
qismi obyektga qaytariladi (4.29- rasm). Bu 
mulohazalarda datchikning yon-atrofida boshqa nurlatish obyektlari yo‘q deb faraz 
qilinadi. 
Qaytarilgan nurlanishlar oqimi datchikning qaytarish koeffitsiyentiga 
proporsional bo‘ladi: 
F
br 
= - 
p
s
F
b0 
= - 
A
ε(1 - ε
s
)σ
T
4
(4.94) 
Minus belgi qaytarilgan oqim asosiy nurlanish oqimiga qarama-qarshi 
yo‘nalganligini bildiradi. Natijada obyektning foydali nurlatish quvvatini quyidagi 
ifodadan topish mumkin: 
F
b 
= F
b0 
+ F
br 
= 
A
εε
s
σ
T
4
(4.95) 
O‘zining yuzasining T
s
haroratiga bog‘liq ravishda datchik obyektga o‘zining 
issiqlik oqimini nurlatadi: 
F
s 
= - 
A
εε
s
σ
(4.96) 
Qarama-qarshi tomonga yo‘nalgan bu ikkita oqim ikkita yuza orasida 
harakatlanadigan foydali oqimni shakllantiradi: 
F
= F
b 
+ F
s 
= 
A
εε
s
σ (
T
4 
- 
) (4.97) 

---

206 
ɤ 
n
u
rlan
is
h
Gen
tg
en
n
u
rlan
is
h
UB
n
u
rlan
is
h
K
o‘
rin
ad
ig
an
n
u
rlan
is
h
Y
aq
in
IQ
d
iap
az
o
n
d
ag
i 
to‘
lq
in
lar
O‘
rta
IQ
d
iap
az
o
n
d
ag
i 
to‘
lq
in
lar
Uzo
q
IQ
d
iap
az
o
n
d
ag
i 
to
‘lq
in
lar
R
ad
ar
lar
n
u
rlan
is
h
i 
Mik
ro
to‘
lq
in
li
p
ec
h
lar
n
u
rlan
is
h
TV
va
FM
d
iap
az
o
n
d
ag
i 
ra
d
io
- 
to‘
lq
in
lar
Qis
q
a 
rad
io
to‘
lq
in
lar
AM
d
iap
az
o
n
d
ag
i 
ra
d
io
to‘
lq
in
4.27- rasm. Elektromagnitik nurlanish spektri 
Bu ifoda issiqlik nurlanishining foydali quvvatini chiqish elektr signaliga 
qayta shakllantiradigan issiqlik datchigining ishini tasvirlaydi. U shuningdek 
datchik tomonidan yutilgan F issiqlik oqimi bilan obyekt va datchikning absolyut 
haroratlari o‘rtasidagi bog‘lanishni o‘rnatadi.