Abulqosimov m. H., Umarov a. T., Qulmatov a. A. Institusional iqtisodiyot

7.2.1-jadval. 
Mulkchilik institutiga oid talqinlarning turkumlanishi 
Yondashuv nomi 
 Mulkchilikning asosiy belgilari 
1.
Klassik yo‗nalish Daromad keltirish qobiliyati mujassamlangan kapital 
2.
Faylasuflar va 
neoklassiklar 
Tashqi dunyo ob‘yektlar ustidan nazoratni ularni 
o‗zlashtirib (egallab) olish asosida amalga oshirish 
3.
Dialektik usul 
tarafdorlari 
Shaxsning tabiatdan ham, ijtimoiy hayot jamoatchiligidan 
ham begonalashishida hamda
 
ishlab chiqaruvchini ishlab 
chiqarish vositasidan ajratishda namoyon bo‗luvchi 
ijtimoiy aloqalarni tarkiblash, murakkablashtirish shakli
4.
Nemis tarixiy 
maktabi 
Ijtimoiy o‗zaro hamkorlikning asosiy tamoyili 
hisoblangan ahloq normasida jamiyat tomonidan oliy va 
muqaddas qadriyat hamda individ mustaqiligining 
kafolati
.
sifatida tan olish 
5.
Neoinstitutsional 
yo‗nalish 
Turli shaxslar o‗rtasida bir buyumda turli huquqlarning 
namoyon bo‗lish imkoniyati. buyumga qarashli 
vakolatlar tutami
6.
Xuquqshunoslar 
Shaxsning buyum ustidan hukumronligi va boshqa 
shaxslar imkoniyatlarini cheklash. 

---

180 
7.
Sotsiologlar 
Iqtisodiy buysundirish asosida ijtimoiy iЕrarxiyani 
o‗rnatish usuli 
8.
Ernando de Soto 
(Peru) 
Qiymatga aylanishda ishtirok etish va daromad keltirish 
qobiliyati
Jadvaldan ko‗rib turganimizdek, mulkchilikni o‗zlashtirib olish bilan 
tenglashtirish neoklassik iqtisodiy tafakkur vakillariga xos bo‗lsa, huquqshunoslar 
uchun shaxsning 
buyum ustidan hukumronligi
imkoniyatlarini chegaralash 
mulkdan boshqa shaxslarning ziyoniga foydalanishga ruxsat bermaslik sifatida 
ta‘riflanadi. Mulkchilik – bu shaxs va buyum o‗rtasidagi emas, balki insonlar 
o‗rtasidagi munosabat sifatida gavdalanishi kerak.
Mulkchilik huquqlari nazariyasi nafaqat boshqaruv, xavfsizlik, merosga 
topshirish huquqlarini qo‗shgan holda huquqlar to‗plamini kengaytiradi, balki 
huquqlarning o‗zlarining aylanuvchanligiga, oldi-sotdi ob‘yektlari bo‗lib 
buyumlarning o‗zi emas, balki ularga nisbatan huquq hisoblanishiga e‘tiborni 
qaratadi. Masalan, Еr uchastkasidan foydalanish huquqi; mol-mulkdan 
foydalanishdan keladigan daromadni olish huquqi va b. 
Xuquqshunoslarning fikricha, mulk – bu mutlaq huquq. Mulkdorga qonun 
bilan taqiqlanmagan hamma narsa ruxsat etilgan. Mutlaq huquq ijobiy cheklov 
emas, balki salbiy cheklov (nima mumkin emas) bilan yoritiladi. Agar 
huquqlarning muayyan to‗plami, masalan, A.Onore tomonidan sanab o‗tilgan 11 ta 
huquqning aksariyati ikkilamchi hisoblanadi. Misol uchun, xavfsizlik huquqini 
olaylik. Uning o‗zi Еtarli emas, chunki huquq faqat davlat tomonidan muhofaza 
qilingan taqdirda, klassik nuqtai nazardan huquq hisoblanadi. Voz kechish huquqi 
– bu tasarruf etish huquqining bir qismi. Javobgarlik huquqi mulkchilik huquqini 
emas, umuman fuqarolik huquqini o‗zida namoyon etadi. 
Iqtisodiy nuqtai nazardan turli huquqlarni hisoblab chiqish texnikasi o‗ta 
samarali. Mulkdor, mulkdorligicha qolib, foydalanish huquqidan ham, boshqarish 
huquqidan ham, daromad olish huquqidan ham vaqtinchalik voz kechishi mumkin. 
Tovar esa nafaqat o‗zining jismoniy xususiyatlarining yig‗indisi sifatida, balki 

---

181 
imkoniyatlar va cheklovlarning ma‘lum to‗plami sifatida namoyon bo‗ladi. Biroq, 
boshqa muhim iqtisodiy mavhumlik singari – qiymat, mulk tarkibiy qismlarga 
bo‗linadi, lekin ulardan tarkib topmaydi. Shuning uchun mulkchilikni 
huquqlarning murakkab tutami sifatida ta‘riflash mazmunga emas, balki texnologik 
xususiyatga ega.