1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

1. SÖZ LEKSİKANIN BAŞLICA VAHİDİ KİMİ
Dildə ən məhsuldar, işlək ünsiyyət vahidi sözdür. Söz 
həm də dil elementlərinin mərkəz vahididir. Çünki hər bir 
dilə məxsus danışıq səsləri də söz tərkibində birləşir, dilin 
ən böyük nitq vahidi olan söz birləşmələri və cümlələr də 
sözlərdən əmələ gəlir. Bunlardan da belə nəticə çıxarmaq 
olur ki, söz dilin leksik sistemində başlıca nitq vahididir. 
Hətta bütövlükdə dilin özünü belə sözə tabe edərək onu 

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
201
söz dili adlandırırlar. Çünki dilin xüsusiyyətləri aydın şə-
kildə işarələr sistemindən ibarət olan sözdə özünü göstə-
rir. Söz tərkibində fonemlər və morfemlər bir-biri ilə mən-
tiqi əlaqəyə girir, nitqlə təfəkkürün, dillə gerçəkliyin əlaqə-
si aydın şəkildə əks olunur, onların bir-biri ilə qarşılıqlı 
münasibətlərinin xüsusiyyətləri üzə çıxır. Ən nəhayət, söz 
müxtəlif dillərin və dil qruplarının fərqli cəhətlərini aşkara 
çıxaran başlıca vasitədir.
Bütün bunlar göstərir ki, söz leksikanın əsas vahidi 
kimi öyrənilməli, sərhədi müəyyən olunmalı və onun dil-
də özünü göstərən bütün əlamət və xüsusiyyətləri aşkara 
çıxarılmalıdır. İndiyədək sözün əsl təbiətini üzə çıxar-
maqda dilçilər yekdil fikrə gələ bilməmişlər. Bu, sözün 
mürəkkəb və özünəməxsus daxili təbiətə malik olduğunu 
göstərir.
Bir sıra dilçilər (L.V.Şerba, İ.A.Boduen de Kurtene və b.) 
sözün təbiətini cümlə ilə, filosoflar məfhumla əlaqəli öyrənir, 
bəziləri (V.V.Vinoqradov) sözü gerçəkliyə münasibətinə görə 
müəyyənləşdirməyə çalışırlar. Sözü müstəqil və bütövlü-
yünə görə, qrammatik, fonetik və semantik tutumuna görə 
də müəyyənləşdirmək cəhdlərinə rast gəlinir.
Əslində, hər hansı bir dilə məxsus söz tiplərinin müxtə-
lifliyinə ən sadə və tipik misallar göstərmək də mümkün-
dür. Məsələn, “Bayırda onun həzin və məlahətli səsi eşidilirdi” 
cümləsində yeddi söz işlənmişdir. Lakin bu sözlərin hamı-
sı cümlədə fikrin ifadəliyinə eyni dərəcədə xidmət etmir. 
Burada əsas fikri ”Onun səsi eşidilirdi” cümləsi ilə vermək 
olar. Göründüyü kimi, burada üç söz iştirak edir. Bayırda, 
həzin və məlahətli sözlərini cümləyə daxil etməklə məna tu-
tumu daha da zənginləşdirilmişdir. Bu cümlədə işlənən və 
ayrılıqda heç bir məna bildirməyən dil vahididir. Həmin 
cümlədə isə iki söz arasında məna əlaqəsi (həzin və mə-
lahətli) yaradır.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
202
Cümlədə sözlər çoxmənalılığına görə də bir-birindən 
fərqlənir. Məsələn, “O məni gördü” cümləsində o əvəzliyi ol-
duqca müxtəlif mənalar ifadə edə bilir. O dedikdə, burada in-
san (kişi və ya qadın, oğlan və ya qız) və ya heyvan (it, pişik, at, 
quş, inək və s.) nəzərdə tutula bilər. Belə olduqda həmin sözün 
mənası cümlə daxilində deyil, mətn daxilində aşkara çıxır.
Göstərilən dil faktları bir daha sübut edir ki, söz ol-
duqca mürəkkəb təbiətə malik bir dil vahididir. Onu lek-
sikanın başlıca vahidi kimi tədqiqata cəlb etmək, dildəki 
əsas vəzifələrini müəyyənləşdirmək, müxtəlif leksik vari-
antlarını aşkara çıxarmaq və bu əsasda təsnif etmək dilçili-
yin ən vacib problemləridir.