1. ÜMumi DİLÇİLİk I indd

Normativ əsərlərin – dərsliklərin yaradılması
1
. Təd-
rislə bağlı, müəyyən tələb və prinsiplərə müvafiq yaradıl-
mış linqvistik əsərlər normativ xarakter daşıyır. Belə ki, 
orta və ali məktəblərdə linqvistik təhsilin tədrisi prose-
sində dilin elmi təhlilinə aid hər nə varsa, bunun hamısı 
şagird və tələbələrə çatdırılmır. Çünki bu, mümkün də de-
yildir. Ona görə də dil hadisələrinin şərhi müəyyən norma 
çərçivəsində verilir. Belə əsərlərin yaradılması tətbiqi dilçi-
liyin mövzusu ilə bağlıdır.
1
Bəzi əsərlərdə bu problemdən bəhs edilərkən ancaq “normativ qrammatikalar” termini 
işlədilir. Bizcə, normativ qrammatika əvəzinə “normativ əsərlər” işlənilməsi daha məqsə-
dəmüvafiqdir. Çünki məktəblərdə təkcə qrammatika yox, həm də başqa məsələlər (leksika, 
fonetika və s.) normativ aspektdə izah olunur.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
185
Avtomatik tərcümə məsələləri. Müasir tətbiqi dilçilik 
sahəsində ən vacib hesab olunan problemlərdən biri də av-
tomatik tərcümədir. Avtomatik tərcümə elektron-hesabla-
yıcı maşınların köməyi ilə olur. İndi bu məsələlər dövrün 
ən aktual linqvistik problemidir.
Bütün bu göstərilən, eləcə də digər mühüm və vacib 
tətbiqi dilçilik problemlərinin hər biri, heç şübhəsiz ki, 
müəyyən nəzəri linqvistik bilik olmadan lazımi səviyyə-
də həll edilə bilməzdi. Məhz buna görə də dilçiliyin nəzəri 
sahəsi meydana çıxmışdır.
5.02. NƏZƏRİ DİLÇİLİK VƏ ONUN 
 
PROBLEMLƏRİ
Nəzəri dilçilik dilin inkişaf qanunlarını öyrənir. Lakin 
dilçiliyin tarixindən məlum olur ki, bəzi alimlərə görə, 
guya dilçilik dili ancaq praktiki məqsədlər üçün öyrənən 
və onun inkişaf qanunları, hadisələri, bu hadisələrin dəyi-
şilmə səbəbi haqqında elmi mülahizələr irəli sürən ictimai 
elmdir. Nəzəri dilçilik öz problemləri ilə belə fikirlərin ta-
mamilə əsassız olduğunu göstərir.
Bütün dünya dilləri iki məqsədlə (birincisi praktiki, 
ikincisi isə nəzəri) öyrənilir. Hər hansı bir dilə müraciət 
edilərkən qarşıya xüsusi nəzəri məqsəd qoyulmursa, belə 
hal dilin praktiki öyrənilməsidir. Məsələn, Azərbaycanda 
yaşayan qeyri-azərbaycanlıların Azərbaycan dilini mənim-
səmələri, yaxud Gürcüstandakı azərbaycanlıların gürcü 
dilini öyrənmələri ancaq praktiki məqsəd üçündür. Eləcə 
də Azərbaycanda rus təhsili verilən məktəblərdə Azərbay-
can dilinin, Azərbaycan məktəblərində isə rus dilinin öyrə-
nilməsi, həmçinin, praktiki məqsədlidir.

---

Ü M U M İ D İ L Ç İ L İ K – I C İ L D
186
Lakin dilin nəzəri cəhətdən öyrənilməsində qarşıya 
müəyyən elmi məqsəd qoyulur. Hər bir dilin nəzəri cəhətdən 
öyrənilməsi prosesi onun praktiki öyrənilməsindən başlayır. 
Belə ki, müəyyən dil, o cümlədən Azərbaycan dili praktiki 
öyrənilərkən sözdə eynicinsli sait səslərin bir-birini izlədiyi-
ni görürük. Lakin nəzəri dilçilik praktiki öyrənmə prosesin-
də müşahidə edilən bu hadisəni dərin və ətraflı bilmək üçün 
uzağa gedir, dildəki digər fonetik hadisələri də aşkara çıxarır, 
bu hadisələrin mövqeyini, yerini və xüsusiyyətlərini aydın-
laşdırır. Bundan əlavə, yeri gəldikcə belə hadisənin başqa 
qohum və ya yad dillərdə olub-olmadığını müəyyənləşdirir. 
Bununla nəzəri dilçilik problemləri meydana çıxır.
Nəzəri dilçilik təşəkkül tarixinə görə tətbiqi dilçiliyə nis-
bətən gəncdir. Lakin bu sahənin cavan olmasına baxmayaraq, 
onun problemlərinin miqyası çox-çox geniş və əhatəlidir. Xü-
susilə elmin inkişafı ilə əlaqədar olaraq son zamanlar nəzəri 
dilçiliyin problemləri çoxsahəli və çoxcəhətliyinə görə diqqəti 
cəlb edir. Müasir dilçilik elmində dilin və dillərin elə bir cəhəti, 
elə bir hadisəsi yoxdur ki, oraya nəzəri dilçilik nüfuz etməmiş 
olsun. Buna görə də dilçiliyin bir sıra şöbələri əmələ gəlmişdir.
Onu da qeyd etməliyik ki, nəzəri dilçiliyin hər bir şöbəsinin 
əldə etdiyi nəticələr heç də elmi bilik kimi qalmır. Bunlar əməli 
işə tətbiq olunur, cəmiyyətin mədəni inkişafına xidmət edir.